Στις εκδηλώσεις Μνήμης γίνεται βέβαια αναφορά κυρίως στον ένοπλο αγώνα κατά του κατακτητή και τονίζεται το υψηλό φρόνημα των αγωνιστών εκείνης της εποχής… Όμως εκτός των ηρωικών πολεμιστών - ανδρών και γυναικών - που στάθηκαν απέναντι στους μισητούς βαρβάρους, υπήρχε κι ο απλός λαός που για αιώνες υποχρεώθηκε να περνάει τις μέρες του δίπλα στους καταπατητές της γης του και διώκτες της ζωής του, μέσα σε συνθήκες ανυπόφορης σκλαβιάς!!
Ας σταθούμε για λίγο στις συνθήκες της καθημερινότητας του κι εστιάσωμε μέσα από την παράδοση κάποιες λεπτομέρειες, θα μπορέσωμε να σχηματίσωμε μια εικόνα από την «συμβίωση» Ελλήνων και Τούρκων… Είναι η πείρα του «σκλαβωμένου ραγιά» η οποία, με αυτή την «συγκατοίκηση», του εγέννησε τις παροιμιώδεις εκφράσεις…
Ας μη νομισθεί ότι προετοιμάζομαι για …κήρυγμα…! Απλά είναι μια εισαγωγή με άνοιγμα του νου και της καρδιάς, για να συνεχίσω με την κυρίως αναφορά στο θέμα μου: «Παροιμιακές φράσεις που ελέχθηκαν για τους Τούρκους».
Στα πικρά χρόνια της Οθωμανικής κατοχής της πατρίδας μας - που είναι ποικιλόμορφα ιστορημένα - δεν θα μπορούσε παρά να είναι πολλές και ζωηρές σημαδεμένες οι «εντυπώσεις» που εσχημάτισαν οι σκλαβωμένοι Έλληνες από την αναγκαστική… «επαφή» με το Τούρκικο στοιχείο… Από την μια έμαθαν να ξεχωρίζουν την «μορφή» του ξένου «αφέντη» αφού οι διαφορές στην γλώσσα και την θρησκεία ήταν ολοφάνερες κι από την άλλη έμαθαν να διαβάζουν πολύ καλά την σκέψη του ξένου «συγκάτοικου» στον τόπο τους, από την όψη του και τις πράξεις του.
Αν σκεφθούμε για πόσες εκατονταετηρίδες έζησε ο λαός «υποχρεωτικά» μαζί με τους Οθωμανούς και ότι έβγαλε τα συμπεράσματά του μέσ από παρατηρήσεις της καθημερινής ζωής του, τότε θα είναι εύκολο να εξηγήσουμε τον λόγο και τρόπο που «διετύπωσε» τα συναισθήματά του στα λαϊκά παραμύθια, στα λαϊκά τραγούδια και στις λαϊκές παροιμίες… Εξ άλλου, ας μη λησμονούμε ότι μόνο αυτόν τον τρόπο είχε στη διάθεσή της η λαϊκή ψυχή να εκδηλώσει τι αισθανόταν για τον Τούρκο!
Κι εμείς σήμερα μέσα από τα έργα των Φιλολόγων, των Λαογράφων και Λογοτεχνών έχομε στη διάθεσή μας μια πλούσια βιβλιοθήκη από Ιστορήματα και «Σοφά Λόγια», με τα οποία, διαβάζοντάς τα, μπορούμε να φανταστούμε ότι βρισκόμαστε «κοντά» στους προγόνους εκείνους που έγιναν «ο ανώνυμος δημιουργός» μιας αξιόλογης σειράς από παροιμίες πάντοτε διδακτικές και επίκαιρες…
Ο μεγάλος Γκαίτε είπε πολύ φιλοσοφημένα: «Οι παροιμίες δείχνουν τον χαρακτήρα των Εθνών!». Είναι αλήθεια ότι ο ζωηρός και σύντομος τρόπος που λέγονται ή γράφονται οι παροιμιώδεις φράσεις, αποκαλύπτουν τις ψυχικές διαθέσεις και τις διανοητικές δυνάμεις ενός Έθνους… δίνουν τα στοιχεία του πολιτισμού του όχι μόνον μέσα στην χώρα του, αλλά και μέσα από τις σχέσεις του με άλλους λαούς. Μπορεί να λεχθεί ότι οι παροιμίες του λαού περιέχουν την προγονική σοφία η οποία σε πολλές περιπτώσεις γινόταν ο οδηγός των πράξεων και σκέψεων του ίδιου του λαού διαχρονικά.
Στα λαογραφικά κείμενα βρίσκομε αρκετό παροιμιακό υλικό κι η προσεκτική μελέτη και ανάλυσή του μας δίνει την δυνατότητα να ξεχωρίζομε παροιμίες που ήταν σε συχνή χρήση κάποτε και που μερικές απ’ αυτές τις ακούμε ή τις διαβάζομε και σήμερα. Κάποιες είναι ευρύτερα γνωστές και άλλες χρησιμοποιήθηκαν σε τοπικό περιβάλλον με ιδιωματισμούς. Όλες πάντως είναι άξιες λόγου και σχολιασμού.
Μερικές επιλεγμένες παροιμίες είναι οι επόμενες:
«Τούρκος και καλός δεν γίνεται…» ή
«Τούρκικο αίμαν έχει…».
Έτσι εκφραζόταν η αμετάθετη γνώμη του λαού για τον Τούρκο ότι δηλαδή είναι γεμάτος κακία, μοχθηρία, και ότι η αποστροφή του λαού προς κάθε ένα Τούρκο, παράλληλα με την επιφύλαξή του προς την Τουρκική καταγωγή, ήταν αυθόρμητη. Επίσης με τις 3 λέξεις «τούρκικον αίμαν έχει» σημειωνόταν η «σκληρότητα» που ρέει στο αίμα του Τούρκου… Θεωρούσαν ότι είναι σαν κληρονομική αρρώστια μεταδιδόμενη από πατέρα σε γιο… Έμμεσα μεν αλλά σαφέστατα αυτή η παροιμία υπονοεί ότι δεν πρέπει να περιμένει κανείς να δει αλλαγή της Τούρκικης «ψυχοσύνθεσης» όσες γενιές κι αν περάσουν αφού «το ’χουν στο αίμα τους να σκορπούν την καταστροφή…».
Σ’ αυτό το σημείο θα προσθέσω κι ένα χαρακτηριστικό αποφθεγματικό «έθιμο» έξω από τον Ελλαδικό χώρο, μια «παροιμία» των Ποντίων που ως γνωστόν υπέφεραν πάρα πολλά δεινά από τους Τούρκους. Είναι στην Ποντιακή διάλεκτο: «Το πιν λέ άτον καλός έν, εφτά χρόνεα μετάδοσι κι ρουζεάτον…» και σημαίνει: «Εκείνος (ο Πόντιος) που ισχυρίζεται ότι ο Τούρκος είναι καλός «διαπράττει έγκλημα» γιατί είναι φανερό ότι λέει πολύ μεγάλο ψέμα και γίνεται ανάξιος να μεταλαμβάνει των Τιμίων Δώρων γι’ αυτό πρέπει να απέχει για 7 χρόνια από την Θεία Μετάληψη…». Βαρύ το παράπτωμα του Πόντιου και για τις τότε πεποιθήσεις βαρειά και η τιμωρία του…
Σε άλλες περιπτώσεις διαπιστώνομε ότι η περιγραφική δύναμη που κλείνουν μέσα τους οι παροιμίες, μας μεταδίδει την παρομοίωση ότι ο θάνατος είναι «ισόβαθμος κίνδυνος» με τον Τούρκο (Γενίτσαρο)… Μια παροιμία διατυπώθηκε ως εξής:
«Μεριά μας δέρνει ο θάνατος
μεριά κι ο… Γενίτσαρος…».
Μ’ αυτήν την παραβολική φράση εκφράζεται η απελπισία και το αδιέξοδο που αντιμετώπιζαν οι βασανισμένοι ραγιάδες - πρόγονοί μας, όταν έβλεπαν και ζούσαν γύρω τους δύο ολέθρια κακά απ’ τα οποία δεν μπορούσαν να ξεφύγουν. Ακόμα και για τις περιπτώσεις έντονων φυσικών φαινομένων με μεγάλης έκτασης υλικές ζημιές, έλεγαν:
«Μωρ’ Τούρκος πέρασ’ απ’ εδώ» ή
«Σάμπως να πέρασε… Τουρκιά…».
Παρομοίαζαν δηλαδή τα αποτελέσματα μιας Θεομηνίας και την αιτία της καταστροφής που έφερε, με το «πέρασμα Τουρκικών ορδών…».
Πιο συχνή και περισσότερο γνωστή μέχρι και σήμερα παρέμεινε η φράση… «έγινε Τούρκος από τον θυμό του», που λέγεται για να περιγράψει το πόσο πολύ έχει θυμώσει κάποιος ώστε να γίνει «Τούρκος» στην συμπεριφορά, στα λόγια ή στις πράξεις του. Ο μεγάλος θυμός μπορεί να τον μεταβάλει σε «Τούρκο», άγριο και πολλές φορές επικίνδυνο!
Μέσα από το νόημα των παροιμιών αποκαλύπτονταν και ιδιότητες της Τουρκικής ψυχής που μαζί με την αγριότητα, ήταν εκείνες που στήριξαν τον μουσουλμανικό φανατισμό και τον οδήγησαν σε ωμότητες κάθε μορφής έναντι όλων των αλλοφύλων και πιο πολύ έναντι των Χριστιανών…
Με τόσα χρόνια «συμβίωσης» οι πρόγονοί μας έμαθαν να διαβάζουν ακόμα και την σκέψη του Τούρκου και ενεργούσαν ανάλογα χωρίς να περιμένουν να δουν και τις πράξεις του… Έτσι κι από μακριά βλέποντας τον Τούρκο να πλησιάζει τον αντιμετώπιζαν ανάλογα…
Εκτός από τα παραδείγματα σε άλλα μέρη της Ελλάδας, σχετική με την προηγούμενη αναφορά είναι και η εξήγηση του αποφθέγματος «οι Χιώτες πάνε δυο-δυο…». Ακούγεται, και είναι λάθος υπαινιγμός, για δήθεν ανεπάρκεια έργου από ένα μόνο Χιώτη… Πιο ρεαλιστική είναι η διαδεδομένη εκδοχή ότι οι Χιώτες επήγαιναν δύο-δύο για να αποφύγουν το «κακό» συναπάντημα Τούρκου, που από την πείρα τους ήξεραν ότι θα ζητούσε να τον σηκώσει ένας στον ώμο του για να τον πάει σπίτι του… Περπατώντας μαζί οι δυο Χιώτες αποφάσιζαν γρήγορα προτού τους πλησιάσει ο Τούρκος, ο ένας να πάρει τον άλλον στην πλάτη του ώστε να φανεί «…αγκαζέ» και γι’ αυτό δεν θα μπορούσαν να ικανοποιήσουν την …επιθυμία του Τούρκου…!
Ο Λαός είχε επίσης αποκτήσει γνώση και για τις άλλες… κρυφές ιδιότητες του χαρακτήρα του «αφέντη» … Μία ήταν και η αδυναμία του στο χρήμα, η απληστία του σε μεγάλο βαθμό… Έλεγαν: «Τούρκος ήρθε … γρόσια θέλει
Κι άλλος ήρθε … κι άλλα θέλει».
Η ανεγνωρισμένη φιλοχρηματία του υπήρξε πολλές φορές το κύριο κίνητρό του για αρπαγές, για φόνους και για εξανδροποδισμούς.
Κι άλλες παροιμίες μιλούσαν για τα ψυχικά… «προσόντα» του Τούρκου! Αναφέρω δύο χαρακτηριστικές φράσεις για τη φιλία:
«Ο Τούρκος κάνει τον φίλον αν είσαι πλούσιος» και
«Τούρκον φίλον έπιασες, φύλαγε την τσέπη σου…».
Και στις δύο φράσεις ο θυμόσοφος λαός αποκαλύπτει ότι το ελατήριο της προσποιημένης φιλικής διάθεσης του Τούρκου ήταν η φιλοχρηματία. Γι’ αυτό και συνιστούσε σε όλους εκείνους, που για κάποιο λόγο είχαν σχέσεις με Τούρκο, να προσέξουν διότι κινδύνευε η περιουσία τους από μια τέτοια φιλία - θα έλεγα, λυκοφιλία…!
Ειδικότερα υπάρχουν παροιμίες που μιλούν εύγλωττα για το τι «φίλος» μπορεί να είναι ή να γίνει ένας Τούρκος
«Ο Τούρκος την φιλία στα γόνατα την έχει» και
«Ο Τούρκος έχει την φιλία στο στόμα…».
Περιγραφόταν πόσο ασταθής ήταν η φιλία του Τούρκου, όσο «ασταθές» είναι και κάθε τι που στηρίζεται πάνω στα γόνατα ενός καθισμένου και το οποίον θα «πέσει» μόλις εκείνος σηκωθεί!! Ήταν μια φιλία πρόσκαιρη ψεύτικη χωρίς γνήσιες βάσεις γι’ αυτό ήξεραν ότι δεν μπορεί κανείς να στηριχθεί σ’ αυτήν και να υπολογίζει πως θα ’ναι σωστό να την διατηρήσει… Εξάλλου σύντομα θα μπορούσε να αποκαλυφθεί ότι μια τέτοια φιλία ήταν επιφανειακή και δεν είχε φθάσει καν μέχρι την καρδιά, την έδρα των ευγενικών συναισθημάτων του ανθρώπου… αλλά παρέμεινε μόνο στο … στόμα, δηλαδή μόνο στα λόγια, χωρίς βεβαιότητα κι ελπίδα πως θα εξελιχθεί σε φιλία έμπρακτη!! Συνεπώς η τούρκικη φιλία δεν δημιουργούσε την απαραίτητη εμπιστοσύνη μεταξύ των φίλων…! Σ’ αυτό το συμπέρασμα στηρίζονται και δύο Κυπριακές παροιμίες:
«Έσεις Τουρκοφ φίλον; κράτε που τηδ δεξιά σ’ ξύλον» και
«Τούρκος γεφύριν τσ’ άγ γενή, που πάνω του μέρ ρέξεις…».
Βλέπουμε σ’ αυτές με πόση γραφικότητα παρομοιαζόταν η «σαθρότης» και το «επικίνδυνο» της προς τον Τούρκο εμπιστοσύνης… Ακόμα κι αν σου έλεγε πως θα γίνει γέφυρα για να τον πατήσεις και να περάσεις απέναντι, εσύ να μην τον πίστευες γιατί ήταν ανάξιος εμπιστοσύνης και κινδύνευες να γκρεμιστείς…! Επί πλέον η συμβουλή του λαού προς τον καθένα που για κάποιο λόγο αποφάσιζε να ’χει συναλλαγές μ’ έναν Τούρκο, ήταν ότι έπρεπε να προνοεί για τα χειρότερα και να … «οπλιζόταν» ανάλογα…! «Να κρατούσε πάντα μια μαγκούρα στο χέρι του» για ασφάλεια και άμυνα…!!
Όσον αφορά στο «επικίνδυνο» της αλλοπρόσαλλης συμπεριφοράς των Τούρκων, έφθασαν οι πρόγονοί μας στο σημείο να τους παρουσιάζουν με κακό σκυλί και φίδι-οχιά!
Έλεγαν: «Τούρκος φίλος, μούργκος σκύλος»
«Ο Τούρκος κι η ουχιά δεν έχουνε μπιστιά»
με την έννοια ότι ένα σκυλί είναι επικίνδυνο διότι δεν μπορείς να προβλέψεις πότε θα σε δαγκάσει… Και η έχιδνα πολύ πανούργο φίδι, στήνει ύπουλα ενέδρες στα υποψήφια θύματά της… Με τις παρομοιάσεις αυτές ο λαός προειδοποιούσε ότι χρειαζόταν προσοχή η κάθε συναναστροφή με Τούρκο και επαγρύπνηση για να αποφύγεις το κακό που θα μπορούσε να φέρει…
Είναι απαραίτητο να διευκρινίσω ότι θεωρώ τις παροιμίες αυτές όχι «αφρό οργής», αλλά «βαθειάς παρατήρησης» και «μακρόχρονης εμπειρίας» αποφθέγματα!! Τον λόγο της δημιουργίας τέτοιων παροιμιών πρέπει να αναζητήσωμε στους ίδιους τους Τούρκους διότι συχνά έδιναν πολλές αφορμές με την αρρωστημένη συμπεριφορά τους σ’ όλους τους τομείς, ώστε έτσι να σκέφτεται ο Λαός, κι αυτές τις παροιμίες να φτιάχνει.
Συνολικά εχαρακτήριζε τους Τούρκους «άφιλους» «ανέντιμους» και «φιλοχρήματους» και κάθε σχέση μ’ αυτούς θα εδημιουργούσε κίνδυνο, ατομικό και οικογενειακό!!
Παραλείποντας και άλλα πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία του θέματος θα συμπληρώσω τα προηγούμενα παραδείγματα με μία Ελληνική παροιμία που βασίζεται όμως σε Τουρκική… Την μετέφρασε ο λαός και την έλεγε για να δείξει πόσο απολίτιστοι κι ανάξιοι ήταν πολλοί που ανέβαιναν μεν σε υψηλά αξιώματα αλλά δεν είχαν ίχνος ανθρωπισμού και ήθους.
«Παιδί μου πασάς έγινες αλλ’ άνθρωπος δεν έγινες»
(οχλούμ πασά ολντούν, λάκιν αντάμ ολμαντούν).
Αυτή η παροιμία ξεπήδησε μέσα από την ιστορία ενός Τούρκου ο οποίος μικρός ήταν τόσο αντιδραστικό και ανεπρόκοπο παιδί ώστε ο πατέρας του του έλεγε συχνά: Δεν θα γίνει ποτέ άνθρωπος, δεν θα κάμεις τίποτε στη ζωή σου». Όταν μεγάλωσε εγκατέλειψε το πατρικό σπίτι… Επέρασαν πολλά χρόνια και μια μέρα παρουσιάστηκε πασάς με μεγάλη εξουσία στην πόλη που γεννήθηκε… Έστειλε τότε τους ανθρώπους του να βρουν και να φέρουν βιαίως τον πατέρα του μπροστά του για να δει ποιος ήταν και να τον προσκυνήσει… Ήθελε μ’ αυτόν τον τρόπο να τον εκδικηθεί για ό,τι του έλεγε όταν ήταν μικρός…!! Ο πατέρας τον ανεγνώρισε και του ’πε με λύπη την φράση που ’γινε παροιμία: «πασάς έγινεν αλλ’ άνθρωπος δεν έγινες»!
Άλλος ένας παράγοντας που οδήγησε την λαϊκή θυμοσοφία να αποτυπώσει σε παροιμιακό λόγο την σκέψη του λαού ήταν και οι διαφορές μεταξύ Χριστιανικής και Μουσουλμανικής θρησκείας… Σχετικά μ’ αυτήν την διατύπωση μια επιγραμματική φράση αποφαίνεται: «Αν ο Γιαννής γίνει Αλής τότε κι η όρνιθα χταπόδι θα γενή…».
Δηλώνεται έτσι καθαρά ότι η εκούσια αλλαξοπιστία ήταν γεγονός που δεν θα μπορούσε να συμβεί… Στην φράση αυτή χρησιμοποιείται ένας παραλογισμός (όρνιθα-χταπόδι) για να τονίσει πόσο αφύσικο, αδιανόητο ήταν να αλλαξοπιστήσει ο Έλληνας Χριστιανός!
Έχοντας όλ’ αυτά υπόψη καταλαβαίνει κανείς γιατί ήταν δικαιολογημένα καταγεγραμμένη η διαχρονική αντιπάθεια του Έλληνα προς τον Τούρκο… Αυτό το συναίσθημα έχει περάσει και σε μερικές περιπτώσεις της σημερινής καθημερινότητας, ιδίως όταν συναντούμε την παρομοίωση ότι τον οποιονδήποτε προσωπικό εχθρό του μπορεί να «βλέπει» ένας Έλληνας με το ίδιο εχθρικό μάτι που θα έβλεπε έναν… Τούρκο!! Ένα παράδειγμα μας δίνει η λαογραφική έρευνα από την Σάμο όπου συναντάται η ιδιωματική φράση: «Σα του Τούρκου τούνι βλέπω» … Η παρομοίωση αυτή αντιπροσωπεύει το συναίσθημα της αποστροφής και διάθεσης να προκαλέσει κάποιος μεγάλη βλάβη στον προσωπικό του εχθρό σαν αυτός να ήταν Τούρκος…
Αφού επήραμε μια γεύση από τον τρόπο που η πλειονοψηφία των προγόνων μας αντιμετώπιζε περιστατικά της καθημερινότητάς τους δίπλα στους Τούρκους σε πολλά μέλη της κατεχόμενης πατρίδας μας, είναι δίκαιο και ιστορικά επιβεβλημένο να δεχθούμε ότι υπήρξαν και Ελληνικές περιοχές όπου παρατηρήθηκε συμβατική ήρεμη συνύπαρξη Ελλήνων - Τούρκων… Κι αυτό πιστεύω ότι οφειλόταν στον πιο ήπιο τρόπο ζωής και συμπεριφοράς του Τούρκου «συγκάτοικου»!! Αυτή η διαπίστωση ίσως να μειώνει την άσχημη εντύπωση για τους τότε Τούρκους που μας προκάλεσε η ανάλυση των παροιμιωδών εκφράσεων που προανέφερα, αλλά δεν είναι αρκετή να εξαλείψει την αλγεινή εικόνα που είχε σχηματίσει η λαϊκή ψυχή από τα τότε βιώματά της.
Συνοψίζοντας θα ήθελα να επισημάνω ότι αναφέρθηκα σε παροιμίες που εκφράζουν χαρακτηριστικά τις γενεσιουργές αιτίες οι οποίες τις προκάλεσαν… Και πιστεύω ότι δεν μας επιτρέπουν να τις αγνοήσωμε διότι αποδίδουν πολλές λεπτομέρειες από την ζωή των προγόνων μας, έστω κι αν έχουν περάσει πολλά χρόνια από τότε που συνέβαιναν τα «γεγονότα» και δημιουργήθηκαν εκείνες οι καταστάσεις της ανόμοιας συνύπαρξης… Ήταν, είναι και θα παραμείνουν μέρος της ιστορίας της πατρίδας, παράλληλα με τα απομνημονεύματα της Εθνικής Εξέγερσης πριν 200 χρόνια.
Δεν μπορεί λοιπόν να είναι δικαιολογία το «πέρασμα τόσων χρόνων» για να λησμονηθούν, την στιγμή μάλιστα που αυθόρμητα η σκέψη μας τα ανακαλεί στην μνήμη έστω και με διαφορετική αφορμή… Όλοι οι Έλληνες και ιδιαίτερα οι κάτοικοι των νησιών του Αιγαίου, γινόμαστε καθημερινά μάρτυρες προκλητικών ενεργειών των απογόνων εκείνων που χαρακτηρίστηκαν τότε από την λαϊκή ετυμηγορία ως άφιλοι και επικίνδυνοι γείτονες…!
Εξ άλλου ο Ελληνισμός δεν πρέπει να ξεχνά και την παράνομη επίθεση και αιματηρή κατοχή της κλεμμένης εκείνης εδαφικής περιοχής της Β. Κύπρου. Ο λαός έχει μνήμη και η Ιστορία είναι αδέκαστος κριτής!!
Το παρελθόν μας διδάσκει, το παρόν μας προβληματίζει και το μέλλον πρέπει να μας βρει προετοιμασμένους…!!
*Κώστας Στεφ. Καββάδας
Νομικός - Λαογράφος
Από την έντυπη έκδοση του «Σαμιακού Βήματος»
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου