Από τη Βιβλιοθήκη των Γενικών Αρχείων του Κράτους της Σάμου

Από τη Βιβλιοθήκη των Γενικών Αρχείων του Κράτους της Σάμου
1. Γεωργίου Αναγνώστη Κλεάνθη Άπαντα Επιμέλεια- Υπομνήματα Μ. Γ. Βαρβούνης. Έκδοση: Πνευματικό Ίδρυμα Σάμου «Νικόλαος Δημητρίου», Βιβλιοθήκη Επιστημονικών Εκδόσεων 6, Αθήνα 1995 2. Γεωργίου Κλεάνθη Ποιήσεις τα νέα ευρήματα Εισαγωγή, έκδοση κειμένων, σχόλια Μ.Γ. Βαρβούνης-Δημοσθένης Ν. Στρατηγόπουλος Εκδόσεις Ηρόδοτος, Αθήνα 2021.

Ο Γ. Α. Κλεάνθης υπήρξε ο βάρδος της Σαμιακής Επανάστασης. Το πραγματικό του όνομα ήταν Γεώργιος Διακογεωργίου, υπήρξε γιος του Ιωάννη Αναγνώστη Διακογεωργίου και γεννήθηκε στο Νέο Καρλόβασι το 1801, την εποχή που αχνοφαινόταν η αμφισβήτηση της εξουσίας των Παλαιών Μεγάλων Προεστών. Το όνομα με το οποίο είναι γνωστός και σήμερα, είναι συνωμοτικό και δόθηκε σ’ αυτόν όταν μυήθηκε στη Φιλική Εταιρία. Συμμετείχε σε όλους τους αγώνες της Σάμου υπήρξε μαχητής Καρμανιόλος στο πλευρό του Λυκούργου και του δεσπότη Κύριλλου, του οποίου υπήρξε γραμματέας. Τελευταία, υπήρξε πρόεδρος επαναστατικής επιτροπής πριν την δραματική επιβολή του καθεστώτος της ηγεμονίας το 1834. Υπήρξε κι αυτός «απόβλητος και απαράδεκτος για την πατρίδα», στο πρώτο ψήφισμα εκείνης της γενικής συνέλευσης που αναίρεσε διά μιας τους ηρωικούς και απελπισμένους αγώνες των μαχητών Σαμίων για την ένωση με την Ελλάδα. Ακολούθησε τους Καρμανιόλους στην εξορία, στην Εύβοια, παντρεύτηκε την κόρη του καπετάν Σταμάτη Γεωργιάδη Κλεοπάτρα, η οποία στην Κάρυστο πέθανε από πρόωρο τοκετό. Ο ίδιος, πικραμένος από την προσωπική του τραγωδία και πιθανόν θύμα επιδημίας πανώλης, πέθανε πέντε χρόνια αργότερα, το 1839. 

Κλεάνθης

Η κριτική έκδοση του συνολικού έργου του Κλεάνθη υπήρξε ανάγκη αδήριτη όλα αυτά τα χρόνια, μιας και δεν υπήρξε μια ολοκληρωμένη παρουσίαση του έργου του παρ’ ότι αρκετοί και σπουδαίοι ερευνητές ασχολήθηκαν με αυτόν. Θυμίζω τον Γιώργο Βαλέτα, τον Κώστα Καραθανάση και άλλους που αναφέρονται επιμελώς στις δύο εκδόσεις.

Η έκδοση του 1832

Ο καθηγητής του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Μ. Γ. Βαρβούνης έχει ασχοληθεί επανειλημμένα με τον ποιητή της Σαμιακής Επανάστασης. Προϊόν της ενασχόλησης αυτής υπήρξαν δύο τόμοι που παρουσιάζονται σήμερα. ΄Εχουν μεγάλη χρονική απόσταση μεταξύ τους. Ο πρώτος, με τίτλο ΄Απαντα, που φέρει τον αριθμό 6 των Επιστημονικών Εκδόσεων του Π.Ι.Σ. «Ν. Δημητρίου» φιλοξενεί την πρώτη κριτική έκδοση της ποίησης του Γ.Α. Κλεάνθη και είναι αφιερωμένος στους ιδρυτές του Π.Ι.Σ. ΄Αλκη και Τηλαύγη Δημητρίου. Εκδόθηκε το 1995 και όπως αναφέρει στον πρόλογο ο επιμελητής αποτελούσε μια παλαιά υποχρέωση η οποία αναλήφθηκε κατά τη διάρκεια του συνεδρίου «Ο Γ. Κλεάνθης και η εποχή του», με σκοπό να υπάρξει μια νέα συνολική έκδοση του έργου του ποιητή. Ο δεύτερος, εκδόθηκε 25 χρόνια αργότερα και έρχεται να συμπληρώσει τον πρώτο, εφόσον σ’ αυτόν δημοσιεύονται τα νέα ευρήματα που δεν ήταν γνωστά τότε στον Μ. Γ. Βαρβούνη. Το δηλώνει άλλωστε στον τίτλο. Ο δεύτερος αυτός τόμος αφιερώνεται στη μνήμη του αείμνηστου καθηγητή και ακαδημαϊκού Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου, δισέγγονου του Λογοθέτη Λυκούργου. 

Χειρόγραφο από το αρχείο Σακελλαρίου

Στον πρώτο τόμο δημοσιεύονται κυρίως οι δύο εκδόσεις του 1832 που έγιναν με την ευθύνη του ίδιου του Κλεάνθη, στο τυπογραφείου του Γαρουφαλή στο Καρλόβασι, το μοναδικό τυπογραφείο της εποχής εκείνης που λειτούργησε πολύ λίγο καιρό. Χρησιμοποιείται επίσης η έκδοση του Σουβαλτζή του 1871, που έγινε μετά το θάνατό του. Επίσης, σταχυολογήθηκαν έργα του που εντοπίσθηκαν σε διάφορες πηγές: ανθολογίες, περιοδικά, εφημερίδες σε χειρόγραφα ιδιωτικών και δημοσίων φορέων, με λίγα λόγια πρόκειται για μια εργασία κατ’ εξοχήν αρχειακή. Το έργο του ποιητή χωρίστηκε στα Ποιήματα, Θεατρικό έργο, Πεζά-Μύθους, Μουσικές συνθέσεις- Μελοποιήσεις ποιημάτων και Προσγραφόμενα, ενώ στο κριτικό υπόμνημα δεν συμπεριλήφθηκαν τα κάθε λογής τυπογραφικά λάθη αλλά οι διαφορές γραφής που διαφοροποιούν τη μορφή ή το περιεχόμενο του ποιήματος. Στην εισαγωγή υπάρχουν τα εξής κεφάλαια: «Η ζωή και το έργο του Γ. Κλεάνθη», «Πηγές του έργου του Γ. Κλεάνθη και η παρούσα έκδοση» «Μετρικά ζητήματα στα ποιήματα του Γ. Κλεάνθη» και «Βασική βιβλιογραφία». Στο κυρίως μέρος της κριτικής έκδοσης, παρουσιάζονται τα ποιήματα, το θεατρικό έργο «Χαρίδημος ο Σάμιος», τα πεζά και οι μύθοι. Πολύ ενδιαφέρον παρουσιάζει το κεφάλαιο με τίτλο «προσγραφόμενα ποιήματα και πεζά έργα» 

Το καλοκαίρι που μας πέρασε εκδόθηκε από τις εκδόσεις Ηρόδοτος το δεύτερο έργο του Μ. Γ.Βαρβούνη, το οποίο προσυπογράφει με τον Δημοσθένη Ν. Στρατηγόπουλο. Σ’ αυτό περιλαμβάνεται η έκδοση των νέων αποκτημάτων των έργων του Γεωργίου Κλεάνθη που προέρχονται από το σημαντικότερο ίσως αρχείο για την επανάσταση στη Σάμο, το αρχείο του Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου, που ευγενώς παραχώρησε στους συγγραφείς για μελέτη και δημοσίευση. ΄Εχει ξαναγραφεί η μεγάλη αξία του αρχείου αυτού σε προγενέστερες βιβλιοπαρουσιάσεις, γιατί έχει τροφοδοτήσει πλήθος ερευνών και εκδόσεων επειδή οι κάτοχοί του το διέθεταν πάντα προκειμένου να αναδειχθεί η σαμιακή επανάσταση και ο ρόλος των αγωνιστών της. Θυμίζω ότι το αρχείο αυτό περιήλθε στην κατοχή του εκ κληρονομιάς, υπήρξε δισέγγονος του Λυκούργου και όλοι οι ιδιοκτήτες διεφύλαξαν με θρησκευτικό ζήλο το αρχείο μέχρι τις μέρες μας. Ο σημερινός κάτοχος του αρχείου, ομότιμος καθηγητής του Πολυτεχνείου κ. Μιχάλης Γ. Σακελλαρίου, συνεχίζει την παράδοση της οικογένειας. Εκείνος παρέδωσε και στα Γ.Α.Κ. ένα τμήμα του αρχείου αυτού, όπως έχει ήδη αναφερθεί.

Ο δεύτερος τόμος αναδεικνύει ακριβώς το αρχείο του Κλεάνθη που περιέχεται στο προαναφερθέν αρχείο του Λυκούργου. Στο αρχείο αυτό, γράφουν οι επιμελητές, «πέραν των ιστορικών εγγράφων, σώζονται τόσο χειρόγραφα και σημειώσεις όσο και ένα αντίτυπο της πρώτης έκδοσης των ποιημάτων του 1832, με ιδιόχειρες διορθώσεις και συμπληρώσεις από τον ποιητή». Η παρούσα έκδοση πρέπει να θεωρηθεί ως προέκταση της αρχικής, γιατί προστέθηκαν νέα ποιήματα, στίχοι και στροφές, ακόμη και διορθώσεις και τροποποιήσεις παλαιοτέρων ποιημάτων.

Επιμέρους κεφάλαια: Στην «Εισαγωγή» περιλαμβάνεται μια εκτενής βιογραφία και η ένταξή της στην εποχή της επανάστασης. Ακολουθεί η «Βασική βιβλιογραφία» για το έργο του ποιητή και «οι Ποιήσεις. Ποιήματα και πεζά».

Ο Κλεάνθης είναι γνωστός κυρίως λόγω της ηρωικής του ποίησης. Λιγότερα γνωστά είναι τα πεζά του. Επιλέγω ένα μικρό απόσπασμα από το υπ’ αριθ. 16 που δημοσιεύεται στον δεύτερο τόμο, ενδεικτικό του ύφους του ποιητή και συνάμα αποκαλυπτικό για την συναισθηματική φόρτιση ενός ανθρώπου που πολέμησε επί 14 χρόνια αλλά διαψεύστηκε από τους ισχυρούς του κόσμου. Η πολυαγαπημένη του Σάμος είχε ηττηθεί και εκείνος μαζί με τους συντρόφους της μάχης και των αγώνων αναγκαζόταν να την εγκαταλείψει. Ο τίτλος του αναφέρει ότι γράφτηκε ακριβώς την ημέρα της εκδίωξής του από τη Σάμο.

Αποχαιρετισμός της Σάμου παρά Γ.Α. Κλεάνθους τη η΄ Ιουλίου 1834, ημέραν, καθ’ ήν ανεχώρει εξόριστος της Πατρίδος του ταύτης.

΄Εχε λοιπόν υγείαν, φιλτάτη Πατρίς: Έχε υγείαν αξιοσέβαστε Σάμος, όνομα καθιερωμένον εις την Νίκην και εις την δόξαν! Εκ προγόνων και απογόνων προλαμπές μνημείον της ελληνικής ανδρείας και σταθερότητος! Σάμος, Σάμος, η μόνη μου χαρά , η μόνη μου λύπη, η μόνη μου τιμή, και το μόνον μου καύχημα! Έμελλα τέλος πάντων, εξόριστος από τας ωραίας αγκάλας σου να χύσω σήμερον του θλιβερού αποχωρισμού σου τα δάκρυα, ενώ έστιλβε πλέον επί της κεφαλής σου μηνοειδής αστραπή του ασεβούς καταπατητού σου ο σίδηρος, και συ με όμματα σπινθηροβολούντα περιέβλεπες την Δαφνοστόλιστον πανοπλίαν σου· αλλ’ αδυσώπητος του ο τριέσπερος ημίθεος εις την προσωρινήν τουλάχιστον λύσιν των αθλίως παρ’ αυτού δεδεμένων χειρών σου, έσειε τρομερά κατέμπροσθέν σου το φρικαλέον του ρόπαλον Αί! Τύχη, τύχη! Ποίας Σκηνής επέπρωτο να με καταστήσης αγωνιστήν το πρώτον, και θεωρόν εις τα έσχατα!

Σ’ αφίνω λοιπόν υγείαν, υψικόρυφε Κέρκη, όρος σεβαστόν ουρανόμηκες· ωραίαι Πεδιάδες, Κοιλάδες, Φάραγγες, Σπήλαια· κλεινή περιοχή των Καρλοβασίων, και όσαι άλλοι πορφυροστόλιστοι εξοχαί της Σάμου, της φαντασίας και της καρδιάς μου μυριοπόθητα θέλγητρα .

Σας αφίνω υγείαν, Πατριώται, αντικείμενα των βαθυτέρων της καρδίας μου στεναγμών, μάρτυρες αυτόπται των υπέρ πατρίδος τοσοχρονίων αγώνων μου, ανταμειβομένων από την σημερινήν μου απροσδόκητον τύχην, την οποίαν οφείλω όχι εις σε, αθώα Πατρίς μου, αλλ’ εις αυτό το τυφλόν και διεφθαρμένον της προδοσίας σου είδωλον, το ανατρεπτικόν του Ιερού και λαοσωτηρίου Σχεδίου σου… Τάλαινα Σάμος! Τοιαύτην ίσως επέπρωτο εις τους Δυνατούς της Γης ν’ αποφασίσουν την τύχην σου, και η βία μορφωμένη εις άγριον τέρας περιφέρεται ήδη απολύτως την θάλασσαν και την γην σου, κρίνουσα διά της Ισχύος του Ισχυροτέρου την Κρίσιν σου…

Αυτός υπήρξε ο Κλεάνθης, ο αγωνιστής στην πρώτη σειρά των αγώνων ο φλογερός βάρδος, ο τρυφερός και λυρικός ποιητής.

Αγγέλα Χατζημιχάλη

Από την έντυπη έκδοση