Αρχειακό, και επίκαιρο λόγω των εορτασμών για τα 200 χρόνια από την κήρυξη της Επανάστασης, είναι το τελευταίο βιβλίο του Χρίστου Λάνδρου με θέμα το σαμιακό Εικοσιένα. Συμπληρώνει τις εκδόσεις των προηγουμένων ερευνητών της περιόδου, που τα έργα τους έχουν παρουσιασθεί από τις σελίδες του «Σαμιακού Βήματος».
Το υλικό που παρουσιάζεται εδώ έχει μελετηθεί από αρκετούς ερευνητές, όπως αναφέρει ο συγγραφέας, αλλά για πρώτη φορά γίνεται μια συγκεντρωτική έκδοση κατ’ έτος, ώστε ο κάθε πολίτης να μπορεί να παρακολουθήσει την πορεία της επανάστασης από το 1821 μέχρι σχεδόν το τέλος της. Η ανάγνωση όμως των πρωτότυπων εγγράφων της περιόδου αυτής δεν είναι εύκολη υπόθεση. Ο Χ. Λάνδρος ανέλαβε να μας τα παρουσιάσει και να κάνει έτσι την πρόσβαση δυνατή, προβαίνοντας σε περιλήψεις και μεταγραφές τους. Μια ματιά στην σελίδα 40, όπου παρουσιάζεται ένα έγγραφο και η μεταγραφή του στη διπλανή σελίδα 41 αποδεικνύει του λόγου το αληθές.
Για να μπούμε στο κλίμα της έκδοσης αντιγράφω μία από τις πρώτες καταχωρήσεις: 1821: Ιουλίου 3, Ψαρά (πριν από τη μάχη στον Κάβο Τζωρτζή, μετέπειτα Κάβο Φονιά)
Φίλτατοι αδελφοί, εγκάτοικοι της Νήσου Σάμου σας ασπαζόμεθα. Διά της συντόμου παρούσης μας σας δηλοποιούμεν, αδελφοί, την κατάβασιν της βαρβαρικής και εχθρικής αρμάδας του τυράννου, μέσα εις την Χίον. Λοιπόν ανάγκη πάσα εις το να σταθήτε ανδρείοι και με ψυχήν γενναίαν και με όλας σας τας δυνάμεις, ορμήσατε κατά των αγαρηνών τυράννων, και να ημπορέσητε να βασταχθήτε εις ένα μικρόν διάστημα, έως ού να προφθάσωμεν με τους συμμάχους μας Υδριώτας και Σπετζιώτας, οπού προ ημερών τους ειδοποιήσαμεν. Καθό και σήμερον με δύο εκσπρέσα (=ταχύπλοα) τους λέγομεν τον ερχομόν της εις Χίον, οπού αφεύκτως, αδελφοί, με δύω ή τριών ημερών διάστημα είμεθα αυτού. Λοιπόν, σταθήτε με γενναιότητα και αγάπην κατά των αγαρηνών και τυράννων του γένους μας, μην αμφιβάλλετε διόλου, αδελφοί, διά τον αυτόθι ερχομόν μας αλλά να είσθε βέβαιοι. Ανδρίζεσθε λοιπόν αδελφοί, εξ όλης της ψυχής και καρδίας, διά να καταβάλλωμεν τον ασεβή τύραννον.
Τη 3η Ιουλίου 1821, Ψαρά, Η Βουλή της Νήσου Ψαρών, Τοις φιλογενέσι προκρίτοις της Νήσου Σάμου, ασπασίως εις Σάμον.
Η ανάγνωση των εγγράφων- κυρίως των μεταγραφών, δηλ. της αντιγραφής του ίδιου του κειμένου χωρίς παρεμβάσεις- μάς καταβυθίζει στον καιρό της Επανάστασης. Στην προετοιμασία, τα προβλήματα, τις αγωνίες και τις αβεβαιότητες των ανθρώπων της. Εικόνες, σκέψεις και συναισθήματα ξεπηδούν από τις σελίδες των εγγράφων αβίαστα, γιατί δεν απαιτείται η μύηση στην ιδιαίτερη γλώσσα και γραφή της εποχής. Αυτό μας προσφέρουν τα κείμενα αυτά. Ο μόνος διαμεσολαβητής είναι ο μεταγραφέας, που μας κάνει προσιτή την πρόσβαση χωρίς κανένα σχόλιο. Διαβάζουμε τα κείμενα και αισθανόμαστε το δέος της εποχής. Όταν κατεβαίνει η αρμάδα των αγαρηνών, ο Βυζαντινός στόλος, όταν τα στίφη μαζεύονται στην μικρασιατική ακτή έτοιμα για απόβαση στη Σάμο, όταν δεν υπάρχουν χρήματα για να πληρωθεί ο τρινήσιος στόλος και να φτάσει εγκαίρως για βοήθεια στο νησί, όταν οι αντίπαλοι των Καρμανιόλων επιτίθενται και κάνουν δολιοφθορές στον καιρό του εμφυλίου, όταν πρέπει να βιαστούν για να θερίσουν το στάρι, να αλέσουν και να κάμουν ψωμί «για να προφθάσουν τους ανθρώπους» που πολεμούν, οι γενικές συνελεύσεις κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, οι αποφάσεις για το τι πορεία θα έπρεπε να χαράξουν μετά το 1830, κείμενα για καλές αλλά και ατιμωτικές πράξεις, ονόματα, πράξεις, αλληλογραφία, αποκαλύπτονται σε κάθε εγγραφή που διαβάζουμε. Η Επανάσταση απομυθοποιημένη, αλλά πέρα για πέρα ζωντανή, αληθινή. Γι’ αυτό και το δέος γίνεται μεγαλύτερο! Πώς τα κατάφεραν αυτοί οι άνθρωποι, οι πρόγονοί μας στον πόλεμο, με τόσες αντιξοότητες, αλλά και πώς ηττήθηκαν στην διπλωματία.
Όλα τα κείμενα που παρουσιάζονται στον παρόντα τόμο ευρίσκονται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους της Σάμου. Στο κεφάλαιο με τίτλο «Οι Συλλογές των ΓΑΚ Σάμου» ο συγγραφέας αναφέρεται στο περιεχόμενο αυτών που παρουσιάζει εδώ, αλλά και στο σύνολο των αρχείων με τον τίτλο ΣΥΛΛΟΓΕΣ των ΓΑΚ από τα προεπαναστατικά χρόνια μέχρι και την ηγεμονική περίοδο. Στο πώς συγκροτήθηκαν ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα, και πώς εισήχθησαν στο Αρχείο. Διαφυλάχθηκαν και ταξινομήθηκαν κατά καιρούς με διάφορους τρόπους και δίνονταν σε ερευνητές για μελέτη.[1] Για να γίνει κατανοητό το πλαίσιο στο οποίο τοποθετούνται τα κείμενα, στην εισαγωγή αναφέρεται με λίγα λόγια στα ιστορικά στοιχεία της εποχής και τα χαρακτηριστικά της σαμιακής επανάστασης, καθώς και στην περιγραφή του αρχείου του φακέλου Γ1, που συγκροτεί επί της ουσίας το αρχείο του Γενικού Διοικητηρίου Σάμου. Ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο αφιερώνει στην περιπέτεια της μεταγραφής των κειμένων που κράτησε σχεδόν 20 χρόνια. Γράφει: «Κάθε μεταγραφή τεκμηρίων, εύκολη ή δύσκολη, είναι μια περιπέτεια, έχει τη δική της ιστορία. Πρόκειται για εργασία χρονοβόρα αλλά αρκετά χρήσιμη. Η συγκεκριμένη άρχισε με τη μεταγραφή λίγων εγγράφων για εκπαιδευτικούς λόγους, στα μαθήματα τοπικής ιστορίας σε μαθητές Γυμνασίων της Σάμου, που επισκέπτονταν το Αρχείο για να ενημερωθούν ή να ερευνήσουν τη σαμιακή επανάσταση από τις πηγές…»
Για να μπούμε στο κλίμα της έκδοσης αντιγράφω μία από τις πρώτες καταχωρήσεις: 1821: Ιουλίου 3, Ψαρά (πριν από τη μάχη στον Κάβο Τζωρτζή, μετέπειτα Κάβο Φονιά)
Φίλτατοι αδελφοί, εγκάτοικοι της Νήσου Σάμου σας ασπαζόμεθα. Διά της συντόμου παρούσης μας σας δηλοποιούμεν, αδελφοί, την κατάβασιν της βαρβαρικής και εχθρικής αρμάδας του τυράννου, μέσα εις την Χίον. Λοιπόν ανάγκη πάσα εις το να σταθήτε ανδρείοι και με ψυχήν γενναίαν και με όλας σας τας δυνάμεις, ορμήσατε κατά των αγαρηνών τυράννων, και να ημπορέσητε να βασταχθήτε εις ένα μικρόν διάστημα, έως ού να προφθάσωμεν με τους συμμάχους μας Υδριώτας και Σπετζιώτας, οπού προ ημερών τους ειδοποιήσαμεν. Καθό και σήμερον με δύο εκσπρέσα (=ταχύπλοα) τους λέγομεν τον ερχομόν της εις Χίον, οπού αφεύκτως, αδελφοί, με δύω ή τριών ημερών διάστημα είμεθα αυτού. Λοιπόν, σταθήτε με γενναιότητα και αγάπην κατά των αγαρηνών και τυράννων του γένους μας, μην αμφιβάλλετε διόλου, αδελφοί, διά τον αυτόθι ερχομόν μας αλλά να είσθε βέβαιοι. Ανδρίζεσθε λοιπόν αδελφοί, εξ όλης της ψυχής και καρδίας, διά να καταβάλλωμεν τον ασεβή τύραννον.
Τη 3η Ιουλίου 1821, Ψαρά, Η Βουλή της Νήσου Ψαρών, Τοις φιλογενέσι προκρίτοις της Νήσου Σάμου, ασπασίως εις Σάμον.
Η ανάγνωση των εγγράφων- κυρίως των μεταγραφών, δηλ. της αντιγραφής του ίδιου του κειμένου χωρίς παρεμβάσεις- μάς καταβυθίζει στον καιρό της Επανάστασης. Στην προετοιμασία, τα προβλήματα, τις αγωνίες και τις αβεβαιότητες των ανθρώπων της. Εικόνες, σκέψεις και συναισθήματα ξεπηδούν από τις σελίδες των εγγράφων αβίαστα, γιατί δεν απαιτείται η μύηση στην ιδιαίτερη γλώσσα και γραφή της εποχής. Αυτό μας προσφέρουν τα κείμενα αυτά. Ο μόνος διαμεσολαβητής είναι ο μεταγραφέας, που μας κάνει προσιτή την πρόσβαση χωρίς κανένα σχόλιο. Διαβάζουμε τα κείμενα και αισθανόμαστε το δέος της εποχής. Όταν κατεβαίνει η αρμάδα των αγαρηνών, ο Βυζαντινός στόλος, όταν τα στίφη μαζεύονται στην μικρασιατική ακτή έτοιμα για απόβαση στη Σάμο, όταν δεν υπάρχουν χρήματα για να πληρωθεί ο τρινήσιος στόλος και να φτάσει εγκαίρως για βοήθεια στο νησί, όταν οι αντίπαλοι των Καρμανιόλων επιτίθενται και κάνουν δολιοφθορές στον καιρό του εμφυλίου, όταν πρέπει να βιαστούν για να θερίσουν το στάρι, να αλέσουν και να κάμουν ψωμί «για να προφθάσουν τους ανθρώπους» που πολεμούν, οι γενικές συνελεύσεις κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, οι αποφάσεις για το τι πορεία θα έπρεπε να χαράξουν μετά το 1830, κείμενα για καλές αλλά και ατιμωτικές πράξεις, ονόματα, πράξεις, αλληλογραφία, αποκαλύπτονται σε κάθε εγγραφή που διαβάζουμε. Η Επανάσταση απομυθοποιημένη, αλλά πέρα για πέρα ζωντανή, αληθινή. Γι’ αυτό και το δέος γίνεται μεγαλύτερο! Πώς τα κατάφεραν αυτοί οι άνθρωποι, οι πρόγονοί μας στον πόλεμο, με τόσες αντιξοότητες, αλλά και πώς ηττήθηκαν στην διπλωματία.
 |
Η επίπονη προσπάθεια της μεταγραφής. Αρχικό κείμενο και το αποτέλεσμα της μεταγραφής. |
Όλα τα κείμενα που παρουσιάζονται στον παρόντα τόμο ευρίσκονται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους της Σάμου. Στο κεφάλαιο με τίτλο «Οι Συλλογές των ΓΑΚ Σάμου» ο συγγραφέας αναφέρεται στο περιεχόμενο αυτών που παρουσιάζει εδώ, αλλά και στο σύνολο των αρχείων με τον τίτλο ΣΥΛΛΟΓΕΣ των ΓΑΚ από τα προεπαναστατικά χρόνια μέχρι και την ηγεμονική περίοδο. Στο πώς συγκροτήθηκαν ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα, και πώς εισήχθησαν στο Αρχείο. Διαφυλάχθηκαν και ταξινομήθηκαν κατά καιρούς με διάφορους τρόπους και δίνονταν σε ερευνητές για μελέτη.[1] Για να γίνει κατανοητό το πλαίσιο στο οποίο τοποθετούνται τα κείμενα, στην εισαγωγή αναφέρεται με λίγα λόγια στα ιστορικά στοιχεία της εποχής και τα χαρακτηριστικά της σαμιακής επανάστασης, καθώς και στην περιγραφή του αρχείου του φακέλου Γ1, που συγκροτεί επί της ουσίας το αρχείο του Γενικού Διοικητηρίου Σάμου. Ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο αφιερώνει στην περιπέτεια της μεταγραφής των κειμένων που κράτησε σχεδόν 20 χρόνια. Γράφει: «Κάθε μεταγραφή τεκμηρίων, εύκολη ή δύσκολη, είναι μια περιπέτεια, έχει τη δική της ιστορία. Πρόκειται για εργασία χρονοβόρα αλλά αρκετά χρήσιμη. Η συγκεκριμένη άρχισε με τη μεταγραφή λίγων εγγράφων για εκπαιδευτικούς λόγους, στα μαθήματα τοπικής ιστορίας σε μαθητές Γυμνασίων της Σάμου, που επισκέπτονταν το Αρχείο για να ενημερωθούν ή να ερευνήσουν τη σαμιακή επανάσταση από τις πηγές…»
 |
| Χρίστος Λάνδρος |
Στο κεφάλαιο «Γενική Αποτίμηση» διαβάζουμε: «Εκτός και πέραν του αρχειακού ενδιαφέροντος που έχουν τα έγγραφα του φακέλου Γ1, εφόσον απεικονίζουν τον τρόπο λειτουργίας του Γενικού Διοικητηρίου Σάμου, το ίδιο το περιεχόμενό τους, ο τρόπος συντάξεως και το ύφος τους αναδεικνύουν την εποχή της Επανάστασης και την φωτίζουν από πολλές πλευρές. Μέσα από τα περισσότερα, τις εγκυκλίους, τις διαταγές, τους λόγους στις συνελεύσεις, την αλληλογραφία, αναδύεται το άρωμα και η φιλελεύθερη ιδεολογία του Διαφωτισμού, από την οποία ήταν διαποτισμένη η ηγετική ομάδα των Καρμανιόλων, της Επανάστασης και ο αρχηγός της Γεώργιος Λογοθέτης Λυκούργος…» Και συνεχίζει ολοκληρώνοντας την εισαγωγή του: «Η μελέτη του παρόντος αρχείου έστω και στην περιορισμένη του έκταση, πιστεύω ότι θα δώσει τη δυνατότητα σε πολλούς, ερευνητές και μη, να μελετήσουν την περίοδο της σαμιακής Επανάστασης, και αφορμές και εναύσματα με νέες οπτικές και ερμηνείες. Επιπλέον θα προσφέρει στους αναγνώστες την απόλαυση του ζωντανού και απλού λόγου του Εικοσιένα, που εκτείνεται από το καθημερινό λαϊκό μέχρι το λόγιο και επίσημο λεξιλόγιο της ηρωικής εποχής που προσδιόρισε την απαρχή του νεότερου ελληνισμού» .
Το Γλωσσάρι και το Ευρετήριο συμπληρώνουν την έκδοση και την κάνουν πιο χρηστική. Εν κατακλείδι, η βιβλιογραφία για την σαμιακή επανάσταση του 21 αποκτά άλλο ένα σημαντικό απόκτημα και όπλο για την κατανόησή της. Γίνεται φανερό πως εκτός από τις κρίσεις και τον σχολιασμό της ιστορίας, αυτό που διαφοροποιεί την «σχολή» (θα μπορούσα άραγε να χρησιμοποιήσω τον όρο χωρίς να παρεξηγηθώ…) της Σάμου από άλλες είναι η συνέχιση της παράδοσης να αναζητώνται με μεγάλο ζήλο και επιμονή οι πρωτογενείς πηγές και να δημοσιεύονται, αρχής γενομένης από τους αδελφούς Σταματιάδη, που πρώτοι αυτοί δημοσίευσαν τα διαθέσιμα έγγραφα του ‘21, μέχρι τον Σακελλαρίου τον Σεβαστάκη και τον Λάνδρο. Ευχή να αποκαλυφθούν και να δημοσιευθούν κι άλλες τέτοιες πηγές. Η φύλαξη οικογενειακών εγγράφων σε μπαούλα και ιδιωτικές συλλογές, μακριά από το φως της δημοσιότητας μπορεί μεν να ικανοποιεί τον κτήτορα δεν προσφέρει όμως καμία υπηρεσία στην κοινότητα.
Η ιστορία δεν τελειώνει εδώ. Ελπίζουμε στο άμεσο μέλλον, λαμβάνοντας βέβαια υπόψη μας το πόσο χρονοβόρο θέμα είναι οι μεταγραφές, να δημοσιευθεί το αρχείο του Λυκούργου (ο Κώδικας (1823-1833), τα Οικονομικά 1828-1830, τα Πρακτικά της Λογιστικής Επιτροπής 1832, τα ΄Απαντα του Κλεάνθη, κ.ά), αρχείο που ανήκε στον απόγονο του Λυκούργου Μιχαήλ Σακελλαρίου και διασώζει σήμερα με μεγάλο ζήλο ο ανεψιός του Μιχάλης Σακελλαρίου, ο οποίος απλόχερα το έχει προσφέρει στους ερευνητές.
Αγγέλα Χατζημιχάλη
Από τη Βιβλιοθήκη των Γενικών Αρχείων του
Κράτους Νομού Σάμου
Από την έντυπη έκδοση
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου