Η ομιλία δημοσιεύθηκε σε 3 μέρη, στην έντυπη έκδοση του "Σαμιακού Βήματος". Να σημειωθεί ότι η σχετική βιβλιογραφία και το παράρτημα περιλαμβάνονται μόνο στην υπάρχουσα, ηλεκτρονικής μορφής δημοσίευση. Ο Καθηγητής Αστρονομίας κος Νικόλαος Κ. Σπύρου, σαμιακής καταγωγής, (spyrou@auth.gr) αφυπηρέτησε από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης το έτος 2011.
Περίληψη
Περιγράφεται αναλυτικά η, ιστορικά και εθνικά, εξαιρετικά σημαντική, μοναδική και αναντικατάστατη συνεισφορά των αρχαίων Ιώνων Φιλοσόφων, με έμφαση σ’ αυτήν του Αριστάρχου του Σαμίου, στην διαμόρφωση της σύγχρονης επιστημονικής σκέψης και επιστημονικής-κοσμολογικής μεθόδου, με σκοπό την αποκατάσταση, τον τονισμό και την προβολή της ιστορικής αλήθειας γι’ αυτήν την συνεισφορά. Στο Παράρτημα, στο τέλος, περιγράφεται η ευρύτερη, επιστημονική, εκπαιδευτική και κοινωνική σημασία της αστρονομικής επιστήμης και θεματολογίας, αλλά και η γενικότερη, επί καθημερινής βάσεως, χρησιμότητά της και στο το σχολείο και στην ζωή μας,
Εισαγωγή
Καλησπέρα σας,
Σας ευχαριστώ όλες και όλους θερμά για την ευγενική παρουσία σας εδώ σήμερα. Με χαρά βλέπω στο ακροατήριο πολλούς φίλους (φανατικούς;) της Αστρονομίας, της Κοσμολογίας και του Αριστάρχου του Σαμίου.
Ξαναγυρίζω στην Σάμο, ως ομιλητής αυτήν την φορά, για ένα θέμα, στο οποίο, όπως και για άλλα θέματα, το κοινό της Σάμου με έχει ξανακούσει και με έχει ξαναδιαβάσει.
Στο ευρύτερο θέμα της ομιλίας, τα τελευταία περίπου πενήντα χρόνια, σε ένα μάλλον ερασιτεχνικό επίπεδο και παράλληλα προς τα κύρια επιστημονικά ενδιαφέροντά μου, έχω αφιερώσει πολλές ώρες επιστημονικής εργασίας, πολλή προσπάθεια, πολλή αγάπη και πολύ συναίσθημα, πάντα, όμως, με συνέπεια και ακαδημαϊκότητα.
Συμβαίνει να μην είμαι ούτε ξένος ούτε περιστασιακός επισκέπτης στη Σάμο. Τουναντίον, είμαι συχνός και αθόρυβος επισκέπτης στη Σάμο, θα χαρακτήριζα, δε, τον εαυτό μου ως έναν μακρόθεν εραστή της Σάμου.
Η Σάμος είναι ο τόπος καταγωγής των αείμνηστων γονέων μου, αφού ο μεν πατέρας μου ήταν από τον Παγώνδα, η δε μητέρα μου από την Χώρα (βιζ α βι κι’ απεναντίας , δηλαδή, όπως λέμε εις άπταιστον ελληνικήν).
Για να μην αναφέρω, βέβαια, και τους συγγενείς μας εδώ στη Σάμο (και εδώ, εδώ!), πολλούς, πάρα πολλούς και εξαιρετικά αγαπητούς, παλαιόθεν, αλλά και τους πολλούς φίλους, ακόμη και εν Πανεπιστημίω αγαπητούς, παλαιόθεν, φίλους-συναδέλφους.
Για τους λόγους αυτούς είμαι ιδιαίτερα ευτυχής που βρίσκομαι σήμερα εδώ κι’ αυτό δεν είναι, απλώς, σχήμα λόγου.
Πράγματι, είναι γνωστό, ότι «Ένας άνθρωπος μπορεί να είναι ευτυχής μόνον σε σχέση με τους άλλους, όχι μόνος του». Συνεπώς, με ένα τέτοιο, πλούσιο και ποικίλο ακροατήριο, σήμερα, πέραν των αισθημάτων συγκίνησης, χαράς, τιμής και συναισθηματικής εγγύτητας, νοιώθω και ευτυχής!
Η πρόσκληση γι’ αυτήν την ομιλία ξεκίνησε από τον κο Σωτήρη Μαργιωρή. Αν και δεν είχαμε συναντηθεί ποτέ, δεν γνωριζόμασταν, ο κος Μαργιωρής, πραγματικά, με ανεζήτησε για να μου προτείνει αυτήν την εναρκτήρια ομιλία. Τον ευχαριστώ πολύ και για την ευγενική πρόσκληση και για το ενδιαφέρον και για τα θερμά εισαγωγικά λόγια του.
Ευχαριστώ την κα Ζωή Τσερέ για τα καλά λόγια της, αλλά και την ευγενώς παριστάμενη, εκ μέρους του Δημάρχου της Σάμου, κου Μιχάλη Αγγελόπουλου, κα Μαρία Παπαδάμ.
Από το σχετικό Δελτίο Τύπου του Γραφείου Δημάρχου, σημειώνω, με μεγάλη ικανοποίηση, τους αντικειμενικούς σκοπούς των ΗΡΑΙΩΝ–ΠΥΘΑΓΟΡΕΙΩΝ, ότι δηλαδή, «προωθούν τη φιλοσοφική και επιστημονική σκέψη και τις εν γένει αξίες του πολιτισμού της αρχαίας Ιωνίας, συνεισφέροντας με διακριτό τρόπο στην υποστήριξη της ιστορικής συνέχειας του Ελληνισμού για 5.000 χρόνια στην ευρύτερη περιοχή του Αιγαίου». Με αυτήν, δε, ακριβώς, την έκφραση και περιγραφή των σκοπών των εκδηλώσεων, όπως τις αντιλαμβάνομαι, συμφωνώ απολύτως.
Με αφορμή την σχετική εισαγωγική αναφορά από τον κο Μαργιωρή, θέλω να συγχαρώ τα μέλη της Φοιτητικής Ομάδας Παρατηρησιακής Αστρονομίας του Τμήματος Μαθηματικών του Πανεπιστημίου Αιγαίου στο Καρλόβασι (Σάμου), για την αξιέπαινη προσπάθειά τους με το όνομα Astronomizing Aegean Project και την διεθνή διάκρισή της/τους στον πανευρωπαϊκό διαγωνισμό Αστρονομίας Odysseus II. Και στο πρόσωπο της εκ των μελών της ομάδας ευγενώς παριστάμενης σήμερα φοιτήτριας κας Ευδοκίας Κοκκινάκη, εύχομαι επιτυχία και στην τελική προσπάθειά τους.
Είναι αλήθεια, ότι η αναφορά στο ανωτέρω Astronomizing Aegean Project ήταν σημαντική στην απόφαση για να συμπεριληφθεί στο τέλος της ηλεκτρονικής μορφής αυτής της ομιλίας ένα Παράρτημα αναφερόμενο στη σημασία, χρησιμότητα και διδακτική αναγκαιότητα, διαχρονικά, της επιστήμης της Αστρονομίας.
Το κείμενο της ομιλίας μου, σύντομα, θα είναι διαθέσιμο στην πλήρη ηλεκτρονική μορφή του και στο τέλος του θα υπάρχει, για όποιους και όποιες ενδιαφέρονται, αναλυτική βιβλιογραφία για το ευρύτερο θέμα της ομιλίας. Τέλος, η ηλεκτρονική διεύθυνσή μου, spyrou@auth.gr, δίδεται για όσες/όσους θα ήθελαν να επικοινωνήσουν μαζί μου.
Το «γιατί» της ομιλίας
Σύμφωνα με τον τίτλο της, η ομιλία μου αναφέρεται στην, «ιστορικά και εθνικά, εξαιρετικά σημαντική, μοναδική και αναντικατάστατη συνεισφορά των αρχαίων Ιώνων Φιλοσόφων, με έμφαση σ’ αυτήν του Αριστάρχου του Σαμίου, στην διαμόρφωση της σύγχρονης επιστημονικής σκέψης και επιστημονικής-κοσμολογικής μεθόδου, με σκοπό την αποκατάσταση, τον τονισμό και την προβολή της ιστορικής αλήθειας γι’ αυτήν την συνεισφορά».
Στην αρχή, όμως, θα μου επιτρέψετε ορισμένες, βοηθητικές-διευκρινιστικές παρατηρήσεις.
Σύμφωνα, λοιπόν, με τον τίτλο της, η ομιλία μου, πέραν της Κοσμολογίας, φαίνεται να σχετίζεται και με την Φιλοσοφία.
Η επιστημονική ειδικότητά μου είναι η ευρύτερη θεματική περιοχή Αστρονομία και η πλέον πρόσφατη, ιδιαίτερα της τελευταίας, περίπου, δεκαπενταετίας, ενασχόλησή μου είναι η Κοσμολογία, όμως, εντίμως και ειλικρινώς, δεν είναι και η Φιλοσοφία. Φυσιολογικά, λοιπόν, θα έλεγε κάποιος, ότι σήμερα, είναι, τουλάχιστον, παράξενο, ένας αστρονόμος να επιχειρεί να μπαίνει στα χωράφια της Φιλοσοφίας.
Παρ’ όλ’ αυτά, τα πράγματα δεν έχουν έτσι ακριβώς, όταν αναφερόμαστε στους Φιλοσόφους της αρχαίας Ιωνίας, οι οποίοι, επί πλέον, ήταν, όχι μόνον Φιλόσοφοι, αλλά και Παρατηρητές του ουρανού και Αστρονόμοι και Μαθηματικοί και Γεωμέτρες, με φυσική διαίσθηση.
Στην εποχή μας, τέτοιες σύνθετες επιστημονικές ειδικότητες είναι εξαιρετικά σπάνιες, διότι, αντίθετα, το χαρακτηριστικό της εποχής μας είναι η άκρα επιστημονική ειδίκευση με τον μεγάλο, μάλιστα, κίνδυνο της αμοιβαίας αποξένωσης-απομόνωσης των επιστημών και των επιστημόνων να παραμονεύει, να είναι επί θύραις.
Ευτυχώς, αυτός ο κίνδυνος και οι συνέπειές του μπορούν να γίνουν γρήγορα αντιληπτά, ώστε, στο πλαίσιο ευρύτερων ενδιαφερόντων, συμφερόντων για επιστημονική επιβίωση και ανοικτών επιστημονικών οριζόντων, σήμερα, ο κανόνας, από την αμοιβαία απομόνωση και αποξένωση των επιστημών, αλλάζει και μετατοπίζεται προς την αναγκαία συνεργασία, αλληλεπίδραση και αλληλοσυμπλήρωσή τους, με αντικειμενικό σκοπό όλων την βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης του ανθρώπου στην Γη και στο Διάστημα.
Για να το διαπιστώσει, δε, κανείς αυτό, δεν έχει, παρά να κοιτάξει ψηλά, περίπου στα 400 km, και να διαπιστώσει την διεπιστημονικότητα όσων συμβαίνουν στον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό!!!
Στην διαστημική εποχή μας, θεματικές περιοχές, όπως ζωή στο διάστημα, υποστήριξη της ζωής στο διάστημα, ψυχολογία του ανθρώπου, θεολογικές προσεγγίσεις και προβληματισμοί, ατμοσφαιρικός καιρός, διαστημικός καιρός, διαστημική τεχνολογία, αλληλεπίδραση Γης-Ηλίου, σεισμοί, τυφώνες, πλημμύρες-τσουνάμι, μπορείτε, όλες αυτές, σήμερα, να τις φαντασθείτε ανεξάρτητες μεταξύ τους και την καθεμιά αυθύπαρκτη; Όχι, βεβαίως, όχι σήμερα ούτε και στο διαστημικό μέλλον μας. Ίσως, μόνον στο πολύ πρόσφατο παρελθόν, αυτό της αμοιβαίας απομόνωσης και αποξένωσης των επιστημών.
Συνεπώς, αυτή η τότε δυνατότητα σύνθεσης δεν είναι παράξενη σήμερα κι’ αυτό το συμπέρασμα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη και στον σχεδιασμό-προγραμματισμό της επιστημονικής έρευνας και στον τρόπο χρηματοδότησης της έρευνας, ιδίως, υπό τις σημερινές συνθήκες των «διεθνώς ισχνών οικονομικών αγελάδων».
Πάντα πίστευα και δίδασκα, ότι «Σωστός πολίτης είναι ο πάντα, πλήρως και σωστά ενημερωμένος πολίτης». Άρα, πρέπει να καθορίσουμε πλήρως το πλαίσιο της σημερινής ομιλίας και εκδήλωσης, δηλαδή, χρειάζεται και κάτι ακόμη, ειδικότερα για την Φυσική Κοσμολογία, την τότε και την τώρα.
Με τον όρο Φυσική Κοσμολογία, σαφώς αντιδιαστελλόμενο προς τον όρο Μαθηματική Κοσμολογία, εννοώ την επιστήμη την αναφερόμενη στην έρευνα του διαστημικού περιβάλλοντός μας, όμως, υπό την ευρύτατη δυνατή αντιληπτή μορφή και προοπτική του. Δηλαδή, την αναφερόμενη στο σήμερα παρατηρησιακώς προσβάσιμο και, άρα, αστρονομικώς ενδιαφέρον Σύμπαν, το οποίο, και μόνον αυτό, μπορεί να συνιστά Φυσική Κοσμολογία και, εν τέλει, να αποτελεί Αστρονομία. Τα υπόλοιπα είναι κάτι άλλο!
Στην ομιλία, λοιπόν, σας παρακαλώ, πέραν της Φιλοσοφίας, να έχουμε υπόψη την Φυσική Κοσμολογία δηλαδή, την Κοσμολογία την επαληθεύσιμη από παρατηρήσεις ή και το πείραμα, όχι την άλλη. Ας μην μπλέκομε την προσωπική αλήθεια μας με την πραγματική αλήθεια μας!
Όμως, σύμφωνα με την πρόσκληση του κου Μαργιωρή, δεν θα σας μιλήσω για τα καυτά και άκρως εντυπωσιακά σήμερα κοσμολογικά προβλήματα, ως τα σύγχρονα ερευνητικά ενδιαφέροντά μου.
Αντί όλων αυτών, θα σας μιλήσω για την, πραγματικά, όπως ήδη τόνισα και όπως τονίζεται στο Δελτίο Τύπου, μοναδική συνεισφορά των αρχαίων Ιώνων Φιλοσόφων, με έμφαση σ’ αυτήν του Αριστάρχου του Σαμίου, με σκοπό την αποκατάσταση και υποστήριξη της ιστορικής αλήθειας γι’ αυτήν την συνεισφορά».
Το πρώτο επιστημονικό ενδιαφέρον για τον Αρίσταρχο
Η ιστορία, λοιπόν, της σημερινής ομιλίας πάει πολύ πίσω στον χρόνο, κι’ αυτός ο πολύς χρόνος αποδεικνύει, ότι χρειάζεται συνεχής προσπάθεια και επιμονή για να ανατραπούν θεμελιωμένες ιδέες και πεποιθήσεις και σε εθνικό επίπεδο και σε διεθνές επίπεδο.
Αυτή η προσπάθεια, πρακτικώς, άρχισε, σχεδόν αυτόματα και φυσιολογικά, από πολύ νωρίς, από τα πρώτα, τα παιδικά χρόνια μου, περίπου από την δεκαετία του 1940.
Από τους αείμνηστους γονείς μου, και τους δύο σαμιακής καταγωγής, είχα, και νοιώθω περήφανος και τυχερός γι’ αυτό, το, ιδιαίτερο, πέραν του Σχολείου, υπόβαθρο πληροφόρησης για την Σάμο, τον τόπο των προγόνων μου, διότι άκουγα για τους συγγενείς μας στην Σάμο, για την ιστορία της Σάμου, για διάφορες, διάσπαρτες, αλλά, κατά περίπτωση, με υπερηφάνεια, πληροφορίες σχετικά με την συνεισφορά του Αριστάρχου στην Αστρονομία, επίσης, για τις φυσικές ομορφιές της Σάμου, για την ιδιαίτερη, στρατηγική θέση αυτού του νησιού και την νομοτελειακά προκύψασα στην αρχαιότητα ανάπτυξη και κυριαρχία της Σάμου, αλλά και για τους διάφορους αρχαιολογικούς χώρους και θησαυρούς της.
Επί πλέον, όμως, επειδή ο τόπος της μόνιμης κατοικίας μας δεν ήταν η Σάμος, οι γονείς μου φρόντιζαν, σοφά, όπως αποδείχθηκε, να επισκεπτόμαστε σχεδόν κάθε χρόνο, κατά τις θερινές διακοπές μας, το νησί (κι’ αυτό, εν πολλοίς, συνεχίσθηκε και με την δική μου οικογένεια, μέχρι σήμερα!), για να βλέπουμε, φυσικά, τους συγγενείς μας, αλλά και, συστηματικά, να επισκεπτόμαστε τους αρχαιολογικούς χώρους και θησαυρούς (Σημειώστε, ότι, εκείνη την εποχή των παιδικών χρόνων μου, το ταξίδι με πλοίο από ένα νησί του Αιγαίου σε ένα άλλο ήταν μια ολόκληρη περιπέτεια. Και, επίσης, σημειώστε, ότι, ένα τέτοιο ταξίδι, πέρα από το ότι ήταν ένα συνεχές ερέθισμα, ειλικρινά σας λέω, στο παιδικό μυαλό μου, φάνταζε και εξακολουθεί να παραμένει ως μια εικόνα, η εικόνα της «αφύπνισης», που μου την θυμίζει έντονα το, πολύ αργότερα, ελληνικό κινηματογραφικό έργο Peppermint).
Από τότε, ακολούθησε μια σειρά γεγονότων και εμπειριών, σχετικών με την Σάμο, την Αστρονομία και τον Αρίσταρχο, τα οποία, σε ένα παράπλευρο και, εν πολλοίς, ερασιτεχνικό (σε αντιδιαστολή προς το επαγγελματικό) επίπεδο, συνόδευσαν και συνοδεύουν, συνεχώς, την ζωή μου και την πανεπιστημιακή σταδιοδρομία μου, ώστε η σημερινή ομιλία να αποκτά και έναν, ας το πούμε, αυτοβιογραφικό χαρακτήρα, κυρίως, σε σχέση με τους αρχαίους Ίωνες Φιλοσόφους.
Θυμάμαι, λοιπόν, ότι, κατά την περίοδο 1950-1960, στα διδασκόμενα βιβλία της Αστρονομίας, στο Γυμνάσιο (τότε η Αστρονομία διδασκόταν!), ως Πατέρας του Ηλιοκεντρικού Συστήματος αναφερόταν, περιέργως, ο Κοπέρνικος, χωρίς, επίσης περιέργως, καμιά αναφορά στον Αρίσταρχο.
Αυτή η κατάσταση, με το Κοπερνίκειο Σύστημα του Κόσμου να είναι γενικώς δεκτό, συνεχίσθηκε καθ’ όλη την δεκαετία του 1960, στις αρχές της οποίας άρχισαν και οι πανεπιστημιακές σπουδές μου στο Τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, με την Αστρονομία, τότε, να κατέχει κεντρικό ρόλο στις φοιτητικές σπουδές των Τμημάτων Φυσικής και Μαθηματικών στην Θεσσαλονίκη και αλλού (όπως θα επιβεβαίωναν και οι παριστάμενοι συμφοιτητές μου). Όμως, ατυχώς και συνεχώς, ο Κοπέρνικος, το Κοπερνίκειο Σύστημα του Κόσμου, η Κοπερνίκεια Φιλοσοφία κ.ο.κ. συνέχιζαν ακάθεκτοι.
Κατά την επόμενη δεκαετία, του 1970, στις αρχές της οποίας άρχισε η πανεπιστημιακή σταδιοδρομία μου στο Εργαστήριο Αστρονομίας του ΑΠΘ, συνέβη ένα σημαδιακό για μένα και για το μέλλον γεγονός. Το 1973 διοργανώθηκε στην Βαρσοβία η έκτακτη συνέλευση της Διεθνούς Αστρονομικής Ένωσης, η οποία ήταν αφιερωμένη στον σπουδαίο Πολωνό αστρονόμο, μαθηματικό, θεολόγο και ιατρό Νικόλαο Κοπέρνικο (Mikolaj Kopernik, 1473-1543 μ.Χ.), με την ευκαιρία των 500 χρόνων, τότε, από την γέννησή του.
Μου είχε κάνει εντύπωση το γεγονός, ότι στις επίσημες εργασίες της συνέλευσης με την παρουσία αρχών κ.λ.π., ο τιμώμενος Κοπέρνικος αναφερόταν συνεχώς ως ο Πατέρας της Αστρονομίας. Όμως (αν και πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη οι τότε πολιτικές συνθήκες στην Πολωνία), θυμάμαι, εν τούτοις, ότι δεν είχα αντιληφθεί καμιά επίσημη απαντητική παρέμβαση υπέρ του Αριστάρχου. Ίσως, μάλιστα, δεν θα ήταν και σοφό, αν και σωστό, να είχε υπάρξει μια τέτοια παρέμβαση, επίσημη και ανοικτή. Πάντως, δεν γνωρίζω τι έγινε στο παρασκήνιο, ούτε αν έγινε κάτι.
Με αυτήν, πάντως, την άσχημη εντύπωση και μη αναμενόμενη ιστορική εξέλιξη και, ως φρέσκος Διδάκτορας της Αστρονομίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης τότε, επέστρεψα στην Ελλάδα. Είχα πάρει, όμως, ένα μήνυμα, ότι, δηλαδή, στο εξωτερικό η συνεισφορά των αρχαίων Ιώνων Φιλοσόφων, τουλάχιστον στην αστρονομική επιστήμη, ούτε γινόταν ασυζητητί δεκτή ούτε αναγνωριζόταν, τουλάχιστον, επισήμως (Καλόν είναι, αυτό να το έχουμε υπόψη, και σήμερα, ως μια γενική πραγματικότητα, ηθελημένα ή όχι).
Στις αρχές της επόμενης δεκαετίας, του 1980 και, ενώ, πλέον, ήμουν Εντεταλμένος Υφηγητής της Αστρονομίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (με τον παλαιό εκπαιδευτικό νόμο, τότε, ίσχυαν άλλα πράγματα στα Πανεπιστήμια, άλλοι τίτλοι, άλλοι τρόποι «εξέλιξης» και πολλά άλλα «άλλα»!), ο τότε Αντιπρύτανης του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (κος Στρατής Κουνιάς, Καλή του Ώρα!) μου εζήτησε να γράψω ένα άρθρο με την ευκαιρία του εορτασμού για την συμπλήρωση 2300 χρόνων από την γέννηση του Αριστάρχου του Σαμίου.
Το άρθρο αυτό, αποτελούσε την από πλευράς μου ελάχιστη, αλλά, πραγματικά, επιζητούμενη πρώτη χρονικά, συμβολή μου στην προσπάθεια για την ενημέρωση του ευρύτερου κοινού πάνω στο έργο του μεγάλου αυτού επιστήμονα. Αλλά, και για την αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας σχετικά με την πατρότητα της Ηλιοκεντρικής Θεωρίας και την θεμελίωση της Αστρονομίας με βάση, όχι το υπερφυσικό αλλά την λογική σκέψη. Επειδή, δε, τότε, ο Αντιπρύτανης ( κος Στρατής Κουνιάς) συνέβαινε να είναι και Πρόεδρος της Ελληνικής Μαθηματικής Εταιρείας, το άρθρο αυτό, με υπόδειξή του, δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Ευκλείδης-Β» της Ελληνικής Μαθηματικής Εταιρείας και, έτσι, ετέθη υπόψη των τότε μαθητών των Γυμνασίων και Λυκείων της χώρας μας, της δεκαετίας, δηλαδή του ’80.
Δεν πρόκειται για κάποια διεθνή δημοσίευση σε κάποιο σπουδαίο περιοδικό διεθνούς φήμης με κριτές, αλλά για ένα ταπεινό άρθρο σε περιοδικό (το οποίο και δεν γνωρίζω αν κυκλοφορεί και σήμερα) μαθητικού ενδιαφέροντος και μεγάλης κυκλοφορίας. Τέτοιες δημοσιεύσεις, σήμερα, υποβαθμίζονται άκριτα και αγνοούνται επιδεικτικά, ίσως, και σκόπιμα. Στ’ αλήθεια, όμως, αυτό υπήρξε ένα χρησιμότατο και άκρως αποκαλυπτικό άρθρο.
Πράγματι, η πρώτη αντίδραση στο άρθρο από πλευράς μαθητών και καθηγητών τους απεκάλυψε άγνοια αλλά και ενδιαφέρον για το συγκεκριμένο θέμα. Συνεπώς, συνειδητοποίησα, ότι, όχι μόνον στο εξωτερικό, αλλά και στο εσωτερικό της πατρίδας μας η ανωτέρω συνεισφορά των αρχαίων Ιώνων Φιλοσόφων στην επιστήμη (τουλάχιστον στην Αστρονομία) δεν ήταν γνωστή, τότε, τουλάχιστον στην μαθητιώσα νεολαία και το εκπαιδευτικό περιβάλλον της.
Οι ανωτέρω δύο αρνητικές εμπειρίες μου (με την Γενική Συνέλευση της Διεθνούς Αστρονομικής Ένωσης το 1973 και, αργότερα, την άγνοια και το ενδιαφέρον των μαθητών και καθηγητών της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης) υπήρξαν η αιτία για περαιτέρω, μέχρι σήμερα, ενασχόλησή μου με τους Ίωνες Φιλοσόφους, μέσω επίσημης πανεπιστημιακής διδασκαλίας εντός και εκτός Εργαστηρίου Αστρονομίας ΑΠΘ και εντός και εκτός Αστρονομίας, μέσω δημοσιεύσεων, πρωτότυπων και μη, διεθνών και ελληνικών, σε εφημερίδες εθνικής και τοπικής εμβέλειας, μέσω προσκεκλημένων ομιλιών σε συνέδρια, ελληνικά και διεθνή, αστρονομικά και μη, μέσω ανοικτών ομιλιών, συνεντεύξεων, επιστημονικών εγκαινίων, εγκατάστασης ανδριάντων, ονομασίας αεροδρομίων κ.α.. Και όλα αυτά, για ενημέρωση, στην Σάμο και αλλού, του ευρέος κοινού (ακόμη και η Ακαδημία Αθηνών έχει επισήμως ενημερωθεί από τότε), αλλά και για περαιτέρω συλλογή πληροφοριών, σχετικών με την συνεισφορά των αρχαίων Ιώνων Φιλοσόφων.
Είναι ενδιαφέρον, ως παρένθεση, ότι περαιτέρω συνεισφορές στο θέμα των αρχαίων Ιώνων Φιλοσόφων, ιδιαίτερης σημασίας, αυτήν την φορά, συγκεκριμένα, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, υπήρξαν και στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος, στον οποίον υπηρέτησα-προσέφερα επί μία εξαετία ως Εθνικός Εκπρόσωπος της χώρας μας (2005-2010). Δύο απ’ αυτές τις πολλές είναι σχετικές με την σημερινή ομιλία και είναι οι εξής:
Η μία συνεισφορά, άμεσου ενδιαφέροντος του θέματος των Ιώνων Φιλοσόφων (Βλ. www.astro.auth.gr/Old ASTRO.AUTH.GR/Past activities/esa ACTIVITIES), είναι η Επίσημη Πρόταση προς την UNESCO για την δημιουργία στο ΑΠΘ μιας Έδρας UNESCO με τον τίτλο SPACE TECHNOLOGY FOR NATURAL AND CULTURAL HERITAGE, EDUCATION, NATURAL SCIENCES, AND SOCIAL SCIENCES [Proposal to work in close cooperation with UNESCO Natural Sciences Sector supporting all sectors of UNESCO with space technologies]. Μετά την επίσημη έγκρισή της πρότασης από την UNESCO (4 Μαΐου 2012 και 9 Μαΐου 2012), ακολούθησε και η σχετική επίσημη ενημέρωση του επίσημου ΑΠΘ. Από τότε, μετά από και ομόφωνες εγκριτικές αποφάσεις όλων των αρμόδιων πανεπιστημιακών οργάνων (Γενικών Συνελεύσεων του Τομέα Αστροφυσικής, Αστρονομίας και Μηχανικής (Αριθμ. Συνέλ. 10/22-06-12), του Τμήματος Φυσικής (Αριθμ. Συνέλ. 15/27-06-12) και της Συγκλήτου ΑΠΘ (Αριθμ. Συνεδρίασης 2855/13-2-12, μετά από θετική εισήγηση του Πρυτανικού Συμβουλίου (Αριθμ. Συνεδρίασης 1699/31-12-2012)), εκκρεμεί η έγκριση της πρότασης και από την Πρυτανεία ΑΠΘ καθώς και η υπογραφή της σχετικής «Συμφωνίας-Σύμβασης» μεταξύ UNESCO και ΑΠΘ για την δημιουργία και λειτουργία στο ΑΠΘ αυτής της νέας Έδρας UNESCO (παρά και την, κατ’ αρχάς μη ανάγκη-απαίτηση για οποιαδήποτε οικονομική ενίσχυση της λειτουργίας της).
Η άλλη πρωτοβουλία μου ως του Εθνικού Εκπροσώπου, είναι η από το 2010 Πρόταση Εθνικής Εμβέλειας (με την υποστήριξη των Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Τεχνολογίας, Εθνικής Αστρονομικής Επιτροπής, Ελληνικής Αστρονομικής Εταιρείας, Νομαρχίας Σάμου και, φυσικά, Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης), όπως στο τέταρτο Ευρωπαϊκό Αυτοματοποιημένο Διαστημικό Σκάφος Μεταφοράς Φορτίου, Automated Transfer Vehicle, ATV 4, για τον ανεφοδιασμό του Διεθνούς Διαστημικού Σταθμού, δοθεί το όνομα «Aristarchos of Samos» («Αρίσταρχος ο Σάμιος»), στο πλαίσιο και της εθνικής προσπάθειας για αποκατάσταση της ιστορικής επιστημονικής αλήθειας (για την πατρότητα του Ηλιοκεντρικού Συστήματος) και ταυτόχρονα ως προσπάθεια για προβολή-αναγνώριση της χώρας μας και της ιστορίας της σε παγκόσμιο επίπεδο. Τελικά και αφού η σχετική επιστημονική ενημέρωση επί Ευρωπαϊκού επιπέδου είχε επιτευχθεί, αντί της Ελληνικής πρότασης, εγκρίθηκε η μετέπειτα υποβληθείσα πρόταση, με το όνομα «Albert Einstein», της Ελβετίας-βασικού, όμως, χορηγού του ΑTV-4 και ολόκληρου του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος, αλλά και ιδιαίτερης σχέσης της Ελβετίας με τον ίδιο τον Albert Einstein (Ε!, το δίδαγμα είναι, ότι, πέρα από τις (αγαθές) προθέσεις, πρέπει να έχουμε και συναίσθηση των ορίων της πραγματικότητάς μας!).
Μετά από όλα αυτά, με την συνεισφορά πολλών, εντός και εκτός της χώρας μας, έχει, ήδη, αρχίσει η προσπάθεια για την επιστημονική προβολή και αναγνώριση του έργου του Αρίσταρχου και σε διεθνές επίπεδο, ώστε η κατάσταση έχει βελτιωθεί αισθητά και, πραγματικά, το έργο του Αρίσταρχου φαίνεται να είναι, πλέον, σε πολλούς ξένους γνωστό και από πολλούς (όχι, όμως, όλους) απ’ αυτούς αποδεκτό.
Και το πιο σημαντικό, η πληροφόρηση γι’ αυτό το έργο έχει ήδη συμπεριληφθεί και στο πρόγραμμα διδασκαλίας των αστρονομικών μαθημάτων πολλών πανεπιστημίων της αλλοδαπής και, ελπίζω, και Ελληνικών, αλλά και στο περιεχόμενο των ιστοσελίδων του Διαδικτύου αυτών των πανεπιστημίων. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό, διότι μια τέτοια ιστοσελίδα είναι προσπελάσιμη αμέσως, μέσω ενός ηλεκτρονικού υπολογιστή σε οποιοδήποτε σημείο του κόσμου, χωρίς εκεί να είναι απαραίτητη η φυσική παρουσία του ομιλητή ή συγγραφέα κατά περίπτωση.
Κοσμολογικές Ιδέες των Αρχαίων
Και τώρα, φθάνομε στην καρδιά της σημερινής ομιλίας, την συνεισφορά των Αρχαίων Ιώνων Φιλοσόφων. Για να μπορέσει κάποιος να εκτιμήσει την πραγματική σημασία αυτής της συνεισφοράς, πρέπει να λάβει υπόψη τις πολύ ενδιαφέρουσες και ισχυρές, έντονες κοσμολογικές ιδέες και πιστεύω που είχαν διαμορφωθεί και επικρατούσαν εκείνη την εποχή, πριν από μερικές χιλιετίες, και οι οποίες έμελε και έπρεπε να ανατραπούν (!).
Είναι αλήθεια, ότι οι πολλοί από μας σπάνια στρέφομε τα μάτια μας προς τον νυχτερινό ουρανό (εάν και εφόσον αυτός είναι παρατηρήσιμος!). Ίσως, μάλιστα, μερικοί από μας, απορροφημένοι από και αφοσιωμένοι στην επιδίωξη των καθημερινών σκοπών τους μέσα στην ομίχλη του σύγχρονου κόσμου, ουδέποτε θα κοιτάξουν τον ουρανό με κάποια διάθεση για επιστημονικό-φιλοσοφικό διαλογισμό και προβληματισμό.
Εν τούτοις, κατά την προβιομηχανική περίοδο, ο νυχτερινός ουρανός ήταν κάτι πολύ σημαντικό, ώστε π.χ. ένας βοσκός, με απλή μόνον ενατένιση της θέσης ορισμένων αστερισμών, μπορούσε να γνωρίζει πότε θα ξημερώσει. Στις αρχές κάθε πολιτισμού υπάρχουν τέτοιες αναφορές και γενική εκτίμηση των ουρανών μεταξύ των ανθρώπων. Πώς οι αρχαίοι μιλούσαν για τον ουρανό; Πώς ταυτοποιούσαν ό,τι παρατηρούσαν σ’ αυτόν και πώς τον παρακολουθούσαν από νύχτα σε νύχτα, από χρόνο σε χρόνο;
H εικόνα του κόσμου εκείνης της εποχής πολύ λίγα κοινά είχε με την σύγχρονη εικόνα του κόσμου, έστω κι’ αν ο νυχτερινός ουρανός, πριν από μερικούς αιώνες, φαινόταν, περίπου, όπως φαίνεται σήμερα. Η διαφορά βρίσκεται στο ότι, τώρα, τον παρατηρούμε με διαφορετικά μάτια, με διαφορετική φιλοσοφία.
Από την αρχή της πολυπλοκότητας και της ζωής πάνω στην Γη, ο άνθρωπος προσπάθησε να καταλάβει και να εξηγήσει την ύπαρξή του με βάση την αντίληψή του και τις παρατηρήσεις. Πριν από μερικές χιλιάδες χρόνια, οι άνθρωποι δεν είχαν την βασική γνώση, για να γνωρίζουν, ότι π.χ. η Γη δεν είναι επίπεδη. Συνεπώς, ήταν πολύ «φυσιολογικό», η συνεχώς επαναλαμβανόμενη παρατήρηση της ανατολής, μεσουράνησης και δύσης του Ηλίου (και της Σελήνης και των μακρινών αστέρων) να τους δημιουργήσει την πεποίθηση, ότι η Γη είναι το ακίνητο κέντρο του κόσμου, γύρω από το οποίο περιφέρονται όλα τα άλλα ουράνια αντικείμενα.
Επίσης, δεν ήξεραν, ότι τα σύννεφα του ουρανού σχηματίζονται από την εξάτμιση του νερού στην επιφάνεια της Γης. Δεν γνώριζαν τις χημικές και βιολογικές διεργασίες που συμβαίνουν στα φυτά και στα ζώα. Δεν γνώριζαν τίποτε για τα τρανζίστορ, τα μικροτσίπ, την πυρηνική ενέργεια, ή τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Βέβαια, πέρα από τα δάση, τα βουνά, τους ωκεανούς, τα λουλούδια, τα ζώα, έβλεπαν τον Ήλιο, την Σελήνη και τον νυχτερινό ουρανό, αλλά δεν ήξεραν, ότι τα λαμπερά φωτεινά σημεία στον ουρανό ήταν αστέρια, όπως ο Ήλιος.
Ήταν, λοιπόν, φυσικό να σέβονται και να φοβούνται το άγνωστο. Ήταν φυσικό να φοβούνται π.χ. την φωτιά, διότι ήταν καυτή και προκαλούσε πόνο και, μερικές φορές, καταστροφές, αλλά και διότι εκινείτο από το εσωτερικό της Γης προς τα πάνω, ενώ ό,τιδήποτε άλλο φαινόταν να πέφτει προς τα κάτω. Εντελώς, φυσιολογικά, λοιπόν, οι άνθρωποι λάτρεψαν την φωτιά.
Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα η θέση και η επίδραση του αστέρα, γνωστού (μέχρι και σήμερα) με το όνομα Σείριος, στην επιστημονική, αγροτική και θρησκευτική ζωή των αρχαίων Αιγυπτίων. Οι Αιγύπτιοι, περί το 2000 π. Χ., λάτρευσαν τον Σείριο ως εξής: Ο Σείριος ανέτειλε στον ανατολικό ορίζοντα, ακριβώς πριν από την ανατολή του Ηλίου, λίγο πριν αρχίσει η περίοδος των πλημμυρών του Νείλου. Συνεπώς, αυτή η συγκεκριμένη ανατολή του Σειρίου προοιωνιζόταν ολόκληρο τον αιγυπτιακό γεωργικό κύκλο, με όλα τα θετικά στοιχεία (εμπλουτισμός των αγρών με την ιλύ του ποταμού κατά τις πλημμύρες, πλούσια παραγωγή, ευημερία), αλλά και αρνητικά στοιχεία του (θάνατοι, πνιγμοί λόγω πλημμυρών, καταστροφές). Εντελώς, φυσιολογικά, λοιπόν, το καθαρά αστρονομικό φαινόμενο της ανατολής του Σειρίου και, άρα, ο ίδιος ο Σείριος απέκτησαν, σταδιακά, θεϊκές ιδιότητες. (Νεκρό, άχρηστο και επιστημονικά ανερμάτιστο κατάλοιπο αυτής της πρώτης μορφής της Αστρονομίας είναι η Αστρολογία, η οποία, βεβαίως, ως τέτοια και μόνον τέτοια, πρέπει να αντιμετωπίζεται).
Αλλά και σε διάφορους σύγχρονους λαούς υπάρχουν κοινές, εξαιρετικά κομψές ιδέες για τους αστέρες και τον Γαλαξία (μας). Έτσι, τα μέλη της φυλής των Bushmen Kung της ερήμου Kalahari στην Botsuana ονομάζουν τον Γαλαξία ραχοκοκαλιά της νύχτας, σαν ο Γαλαξίας να ήταν ένα μεγάλο θηρίο μέσα στο οποίο ζούμε. Σύμφωνα μ’ αυτήν την ονομασία, ο Γαλαξίας είναι κάτι χρήσιμο και κατανοητό. Οι Kung πιστεύουν, ότι ο Γαλαξίας κρατά την νύχτα, ώστε, αν δεν υπήρχε ο Γαλαξίας, κομμάτια σκότους θα έπεφταν στην Γη!
Το μνημείο του Ηραίου της Σάμου, ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου, ήταν ναός αφιερωμένος στην Ήρα, την θεά των ουρανών και προστάτιδα της Σάμου. Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, η Ήρα παντρεύτηκε τον Δία, τον αρχηγό των θεών του Ολύμπου, και πέρασαν τον μήνα του μέλιτος στην Σάμο. Έτσι, η ελληνική μυθολογία-θρησκεία εξήγησε την αχνή ζώνη του Γαλαξία στον νυχτερινό ουρανό ως το γάλα από το στήθος της Ήρας. Αυτός ο μύθος εξηγεί, λοιπόν, και το όνομα του Γαλαξία μας, ίσως, δε αχικά, να παρίστανε και την σπουδαία διαίσθηση, ότι ο ουρανός τρέφει την Γη.
Στους περισσότερους ανθρώπινους πολιτισμούς, τα πανίσχυρα όντα του ουρανού πήραν την θέση των θεών, στους οποίους δόθηκαν ονόματα και αρμοδιότητες για τις κοσμικές υπηρεσίες, τις οποίες, υποτίθεται, ότι θα εκτελούσαν. Για κάθε ανθρώπινο ενδιαφέρον, υπήρχε και ένας θεός ή μια θεά. Τίποτε δεν ήταν δυνατόν να συμβεί χωρίς την επέμβαση των θεών, μέσω των οποίων και μόνον λειτουργούσε η Φύση. Αν οι θεοί ήταν ευτυχισμένοι, υπήρχε αφθονία τροφής και οι άνθρωποι ήταν ευτυχισμένοι. Αν κάτι δυσαρεστούσε τους θεούς, κάτι που μπορούσε να συμβεί πολύ εύκολα, οι συνέπειες ήταν τρομερές, όπως πλημμύρες, ξηρασίες, θύελλες, πόλεμοι, σεισμοί, ηφαίστεια, επιδημίες. Οι θεοί έπρεπε να κατευνάζονται, κι’ αυτό ήταν το έργο των πολυάριθμων ιερέων και μάντεων. Επειδή, λοιπόν, οι θεοί ήταν ιδιότροποι, κανείς δεν ήταν βέβαιος για τις προθέσεις τους. Η Φύση ήταν ένα μυστήριο και, συνεπώς, η κατανόηση του κόσμου δύσκολη.
Ίωνες Φιλόσοφοι-Αστρονομία και Ηλιοκεντρική Θεωρία- Αστρονομικά Όργανα- Εξέλιξη της Κοσμολογίας
Είναι ενδιαφέρον να τονισθεί, ότι οι αρχαίοι Ίωνες Φιλόσοφοι (επιγραμματικά, Αναξίμανδρος, Πυθαγόρας, Αναξαγόρας, Εμπεδοκλής, Ιπποκράτης, Αριστοτέλης, Ευκλείδης, Αρίσταρχος, Αρχιμήδης, Ερατοσθένης, Ίππαρχος, Πτολεμαίος, Υπατία) έζησαν και έδρασαν στην αρχαία Ιωνία κατά το διάστημα, περίπου 650 π.Χ. με 450 μ.Χ., εκείνη την χρυσή για την Γένεση της Επιστήμης εποχή. Η, δε, αρχαία Ιωνία δεν περιοριζόταν μόνον στα μικρασιατικά παράλια, αλλά, εκτεινόταν προς τα δυτικά τους αρκετά, μέχρι την Ιταλία και την Σικελία.
Η απλή ενατένιση του ουρανού, με το πλήθος των εντυπωσιακών φαινομένων, ικανών να προσελκύσουν την προσοχή και το ενδιαφέρον των πρωτόγονων ανθρώπων, άρχισε να σημειώνει τα πρώτα εξελικτικά της βήματα προς την επιστήμη, με αφορμή την παρατήρηση δύο θεμελιωδών ουράνιων, αστρονομικών φαινομένων, αφενός μεν της ημερήσιας περιστροφής της ουράνιας σφαίρας και όλων των παρατηρούμενων αστρικών αντικειμένων, η οποία οφείλεται στην αξονική περιστροφή της Γης σε 24 ώρες, αφετέρου δε της ετήσιας μεταφορικής κίνησης του Ηλίου.
Για πολλούς αιώνες ο άνθρωπος αγωνίσθηκε να κατανοήσει και να αποδείξει πώς δημιουργούνται αυτά τα δύο φαινόμενα, εάν δηλαδή οφείλονται στην περιφορά του συνόλου των αστέρων περί την ακίνητη Γη, ή αν οφείλονται στην περιστροφή της Γης γύρω από τον άξονά της, βεβαίως, καθώς η Γη περιφέρεται περί το ακίνητο κέντρο του κόσμου, τον Ήλιο. Ως φυσιολογικό αποτέλεσμα επήλθε η διαίρεση των σοφών της αρχαιότητας σε δύο αντιμαχόμενες παρατάξεις, δηλαδή, στους οπαδούς της ηλιοκεντρικής θεώρησης του κόσμου και στους οπαδούς της γεωκεντρικής θεώρησης του κόσμου.
Η τελευταία βασιζόταν στο φημισμένο σύστημα των επικύκλων. Δηλαδή, ο πλανήτης κινείται ομαλά σε κυκλική τροχιά γύρω από το κέντρο του επικύκλου, το οποίο (κέντρο) με τη σειρά του κινείται ομαλά σε κυκλική τροχιά με κέντρο σχεδόν ταυτιζόμενο με τη Γη. Με τον τρόπο αυτό, οι αρχαίοι αναπαρέστησαν τις φαινόμενες κινήσεις των πλανητών (ορθή και ανάδρομη). Αυτό το πολύπλοκο και θαυμαστό σύστημα αποτελούσε το απόλυτα δεκτό σύστημα του κόσμου. Οι πρώτοι, οι οπαδοί της γεωκεντρικής θεώρησης του κόσμου, αποτελούσαν τη συντριπτική πλειοψηφία, ενώ οι δεύτεροι τη μειοψηφία.
Η πίστη στην ορθότητα της γεωκεντρικής θεώρησης του κόσμου ήταν τόσο μεγάλη, ώστε, όπως έχει λεχθεί, δύο Κινέζοι αστρονόμοι, οι Hi και Ho, εκτελέσθηκαν, διότι απέτυχαν να προβλέψουν μιαν ηλιακή έκλειψη το 2159 π.Χ.. Η πίστη αυτή στο γεωκεντρικό σύστημα, η οποία για έναν γήινο παρατηρητή της εποχής εκείνης ήταν δικαιολογημένη, είχε καθαρά θρησκευτική προέλευση και βασιζόταν στην ακλόνητη πεποίθηση ότι η Γη, ως κατοικία των θεών, πρέπει να αποτελεί το ακίνητο κέντρο του Σύμπαντος, ώστε να μην ταράσσεται η ηρεμία των Ολύμπιων Θεών. Συνεπώς, στο πλαίσιο της γεωκεντρικής θεώρησης του κόσμου, εμείς, ως παρατηρητές, έχουμε μια προνομιακή θέση στο Σύμπαν. Είμαστε το κέντρο του Σύμπαντος, κάτι που σήμερα, βεβαίως, δεν γίνεται αποδεκτό. Αυτό το συμπέρασμα, όμως, ήταν αρκετά σημαντικό, διότι ήταν αισθητικά εξαιρετικά απλό (δηλαδή, κυκλικές τροχιές γύρω μας) και, γι’ αυτόν τον λόγο, επιστημονικά εύκολα αποδεκτό (δηλαδή, απλοί φυσικοί νόμοι) και, άρα, δύσκολα-πολύ δύσκολα αντιμετωπίσιμο και μαχητό. Επιστημονική διαφωνία σήμαινε θρησκευτική διαφωνία και, άρα, αίρεση. Όποιος δεν είναι μαζί μας είναι εχθρός μας!
Εξάλλου, ήταν γνωστό, ότι οι Αρχαίοι Έλληνες «είχαν σε μεγάλη εκτίμηση», την σφαίρα, ως στερεό σώμα, για δύο λόγους. Αφενός μεν, διότι, από όλα τα στερεά με τον ίδιο όγκο, η σφαίρα έχει την ελάχιστη επιφάνεια (μια ιδιότητα με σημαντικές συνέπειες στην καθημερινή ζωή, π.χ. με τον τρόπο που πέφτουν οι σταγόνες της βροχής). Αφετέρου, δε, διότι η σφαίρα έχει την μοναδική ιδιότητα, να υπάρχει ένα σημείο, εκτός της διδιάστατης επιφάνειάς της (δηλαδή, το κέντρο της σφαίρας), από το οποίο όλα τα σημεία αυτής της διδιάστατης επιφάνειας απέχουν ίσες αποστάσεις. Συνεπώς, είναι προφανής και η επιμονή τους στις κυκλικές τροχιές, διότι ο κύκλος είναι, απλώς, η τομή ενός διαμετρικού επιπέδου της σφαίρας με την διδιάστατη επιφάνειά της.
Η αστρονομική μελέτη των αρχαίων διενεργείτο εν πολλοίς από το ιερατείο, όμως τα αποτελέσματά της είχαν εφαρμογή στη γεωργία, ναυσιπλοΐα κ.ά. Ίσως έτσι γίνεται φανερό το αρκετά ενδιαφέρον γεγονός, ότι οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν ότι το ουράνιο Σύμπαν υπήρχε για να τους υπηρετεί.
Με βάση, δε, την φυσική περιέργειά τους για μάθηση και ερμηνεία της αρχής του κόσμου, δηλαδή για φυσικό διαλογισμό και διατύπωση κοσμολογικών «πιστεύω», οι αρχαίοι προσπάθησαν να αναλύσουν την φυσική δομή των ουράνιων σωμάτων και τη δυναμική σχέση μεταξύ τους. Σ’ αυτήν την προσπάθειά τους εφεύραν όργανα (Αστρολάβος, ο Γνώμων, το Ηλιακό Ρολόι, η Ουράνια Σφαίρα, ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων κ.ά.), τα οποία θεωρούνται οι πρόδρομοι των σημερινών ρολογιών και υπολογιστικών μηχανών, τα οποία επιπλέον, είχαν ως αποτέλεσμα και την ανάπτυξη διάφορων επαγγελμάτων, όπως π.χ. ο ωρολογοποιός και ο χαράκτης, και με εφαρμογές στη μέτρηση του χρόνου, στη χρησιμοποίηση των αστερισμών στα θαλασσινά ταξίδια, κ.ά.
Για την κατασκευή τέτοιων πολύπλοκων οργάνων απαιτείται η ανεπτυγμένη γεωμετρική αίσθηση, που χαρακτήριζε και άλλους παραποτάμιους πολιτισμούς, αλλά επί πλέον απαιτούνταν λεπτές έννοιες, υψηλής διανόησης, αφηρημένης επιστημονικής σκέψης και μαθηματικής δεξιότητας.
Σε αντιδιαστολή προς τα ανωτέρω πρέπει να τονισθεί ότι η σπουδή του ουρανού από τους προϊστορικούς λαούς της Ανατολής περιορίσθηκε απλώς και μόνο στη χρονογραφική αποθησαύριση των κατά καιρούς σπουδαιότερων ουράνιων φαινομένων.
Από την εποχή, λοιπόν, της εμφάνισης των Ελλήνων φιλοσόφων πριν από 2,5 χιλιετίες στην αρχαία Ιωνία, δηλαδή, στην ευρύτερη περιοχή μας, η έρευνα του ουρανού αλλάζει μορφή, λαμβάνει σαφώς επιστημονικό χαρακτήρα και η μυθολογική ερμηνεία των ουράνιων φαινομένων αντικαθίσταται από την επιστημονική επανάσταση. Ακριβώς στην Ιωνία, εδώ, τον 6ο π.Χ. αιώνα, αναπτύχθηκε η νέα αντίληψη, σύμφωνα με την οποία το Σύμπαν είναι κατανοητό, διότι έχει εσωτερική τάξη, διότι στην Φύση υπάρχουν κανονικότητες που επιτρέπουν την αποκάλυψη των μυστικών της και της λειτουργίας της.
Είναι αξιοσημείωτο ότι αυτή η επανάσταση συνέβη στην Ιωνία και όχι σε κάποια από τις μεγάλες πόλεις της Ινδίας, Αιγύπτου, Βαβυλωνίας, Κίνας ή Μεσοαμερικής.
Γιατί? Διότι η Ιωνία είχε πολλά πλεονεκτήματα. Η Ιωνία ήταν ένα νησιωτικό βασίλειο. Η απομόνωση, έστω και η ατελής, γεννά την ποικιλία. Λόγω των πολλών νησιών της, χαρακτηριζόταν από μια ποικιλία πολιτικών συστημάτων. Δεν υπήρχε δύναμη που θα μπορούσε να επιβάλει κοινωνική και πνευματική ομοιομορφία σε όλα τα νησιά. Συνεπώς, έγινε δυνατή η ελεύθερη έρευνα και αναζήτηση και, έτσι, η προώθηση της δεισιδαιμονίας δεν μπορούσε να θεωρηθεί πολιτική ανάγκη.
Σε αντίθεση με άλλους λαούς, οι Ίωνες βρίσκονταν στο σταυροδρόμι πολιτισμών και όχι στο κέντρο ενός πολιτισμού. Ήταν ακριβώς η Ανατολική Μεσόγειος, όπου οι μεγάλοι πολιτισμοί της Αιγύπτου και της Μεσοποταμίας, αλλά και της Αφρικής, Ασίας και Αιγύπτου συναντήθηκαν και αλληλοεπηρεάσθηκαν μέσα σε ένα πνεύμα έντονης και κατά μέτωπο αντιπαράθεσης προκαταλήψεων, γλωσσών, ιδεών και θεών. Έτσι, λοιπόν, εμφανίσθηκε η μεγάλη ιδέα, η συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι είναι δυνατή η γνώση του κόσμου χωρίς την εκ των προτέρων παραδοχή της ύπαρξης των πολλών θεών και του ότι πρέπει να υπάρχουν αρχές, δυνάμεις, φυσικοί νόμοι που μπορούν να κατανοηθούν χωρίς να είναι απαραίτητο π.χ. η πτώση ενός πουλιού να αποδοθεί στην απευθείας παρέμβαση του Δία. Η Ιωνία, λοιπόν, ήταν ο τόπος όπου γεννήθηκε η επιστήμη και όπου, μεταξύ 650 π.Χ. και 450 μ.Χ. συνέβη η μεγάλη επανάσταση στην ανθρώπινη σκέψη. Οι Ίωνες απέρριψαν τη δεισιδαιμονία και έτσι έκαναν θαύματα. Το Ηραίο δίπλα μας είναι η πιο τρανή απόδειξη.
Γενικά, μπορεί να υποστηριχθεί ότι το κλειδί για την επανάσταση ήταν το χέρι, η χειρωνακτική εργασία, το πείραμα, η παρατήρηση. Μερικοί από τους λαμπρούς Ίωνες στοχαστές ήταν παιδιά ναυτικών, αγροτών, υφαντών, συνηθισμένα στη χειρωνακτική εργασία, σε αντίθεση με τους ιερείς και γραφείς των άλλων εθνών, οι οποίοι είχαν μεγαλώσει μέσα στην πολυτέλεια και ήταν απρόθυμοι να λερώσουν τα χέρια τους.
Αρίσταρχος ο Σάμιος και η Συμβολή του
Ο αστρονόμος, μαθηματικός και γεωμέτρης της Αλεξανδρινής σχολής Αρίσταρχος γεννήθηκε στη Σάμο και έζησε στις αρχές του 3ου π.Χ. αιώνα (310-230 π.Χ.). Ήταν ένας από τους αρχαίους Ίωνες φιλοσόφους (επιγραμματικά, Αναξίμανδρος, Πυθαγόρας, Αναξαγόρας, Εμπεδοκλής, Ιπποκράτης, Αριστοτέλης, Ευκλείδης, Αρίσταρχος, Αρχιμήδης, Ερατοσθένης, Ίππαρχος, Πτολεμαίος, Υπατία) που, όλοι/όλες τους, έζησαν στο διάστημα 650 π.Χ.- 450 μ.Χ., η δε επιστημονική συνεισφορά του υπήρξε πολλαπλή. Ο Αρίσταρχος υπήρξε ο εισηγητής, κήρυκας και υποστηρικτής της ριζοσπαστικής, για την εποχή του ηλιοκεντρικής θεωρίας.
Ο Αρίσταρχος δεν είναι γνωστός μόνον ως εισηγητής της ηλιοκεντρικής θεωρίας. Ουσιαστικά είναι ο πατέρας και θεμελιωτής της Αστρονομίας με βάση τη λογική σκέψη και όχι τις θρησκευτικές δοξασίες. Είναι ο εφευρέτης του σκαφίου, δηλαδή μιας μορφής ηλιακού ρολογιού, με τη βοήθεια του οποίου έκανε πλήθος παρατηρήσεων και αστρονομικών υπολογισμών.
Ο Αρίσταρχος επινόησε μια πολύ αξιόλογη μέθοδο προσδιορισμού των σχετικών αποστάσεων του Ηλίου και της Σελήνης από τη Γη, όπως και μια εξίσου σημαντική μέθοδο προσδιορισμού των σχετικών διαστάσεων των τριών αυτών σωμάτων.
Ίσως, η ανακάλυψη ότι η πραγματική διάμετρος του Ηλίου είναι εικοσαπλάσια της σεληνιακής διαμέτρου, σε συνδυασμό με το ότι η απόσταση του Ηλίου από τη Γη είναι εικοσαπλάσια της απόστασης της Σελήνης από τη Γη, οδήγησαν τον Αρίσταρχο στο συμπέρασμα, ότι ο Ήλιος και όχι η Γη, αποτελεί το κέντρο του κόσμου.
Η εισήγηση της ηλιοκεντρικής θεωρίας αποδεικνύει ότι ο Αρίσταρχος μπορούσε να κρίνει με σαφήνεια και να εξηγήσει σωστά τα παρατηρούμενα ουράνια φαινόμενα, χωρίς να επηρεάζεται από τις για αιώνες παραδεκτές αλλά εσφαλμένες αντιλήψεις και δοξασίες των συγχρόνων του. Εξάλλου, η επινόηση και χρήση του σκαφίου αποδεικνύει ότι ο Αρίσταρχος μπορούσε όχι μόνο με επιτυχία να δίνει την θεωρητική λύση των αστρονομικών προβλημάτων, αλλά και να εφευρίσκει και να χρησιμοποιεί τα κατάλληλα αστρονομικά όργανα. Με άλλα λόγια, ήταν και ένας επιδέξιος παρατηρητής του ουρανού.
Ο Αρίσταρχος έγραψε πολλές εργασίες, οι περισσότερες από τις οποίες έχουν χαθεί. Ορισμένα τμήματα της πραγματείας του Αρίσταρχου σε αντίγραφο σώζονται μέχρι σήμερα, επειδή είχαν συμπεριληφθεί σε έναν τόμο με τον τίτλο Μικρά Αστρονομία, σε διάκριση από τη Μέγιστη Αστρονομία (ή Μεγάλη Μαθηματική Σύνταξις, Al Magest) του Κλαύδιου Πτολεμαίου.
Η πρώτη τυπογραφική έκδοση της πραγματείας του Αρίσταρχου στα ελληνικά έγινε το 1688 στην Οξφόρδη από τον J.Wallis με τίτλο:
ΑΡΙΣΤΑΡΧΟΥ ΣΑΜΙΟΥ: Περί Μεγεθών και Αποστημάτων
Ηλίου και Σελήνης
ΒΙΒΛΙΟΝ ΠΑΠΠΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΩΣ:
Του της Συναγωγής ΒΙΒΛΙΟΥ Β’
Απόσπασμα
Στο σωζόμενο χειρόγραφο της πραγματείας του Αριστάρχου δεν αναφέρεται ο Ήλιος ως κέντρο του Ηλιακού Συστήματος. Η θεωρία του Αριστάρχου για τον Ήλιο ως το κέντρο του Ηλιακού Συστήματος δημοσιεύθηκε σε άλλη εργασία του, η οποία επίσης χάθηκε.
Όμως, η σχετική πληροφορία μαρτυρείται κατά έναν αδιαμφισβήτητο τρόπο από διάφορους αρχαίους συγγραφείς. Έτσι ο Αρχιμήδης στη μαθηματική πραγματεία του Ψαμμίτης γράφει : «Αρίσταρχος ο Σάμιος υποτίθεται γαρ τα μεν απλανέα των άστρων και τον `Αλιον μένειν ακίνητον, ταν δε Γαν περιφέρεσθαι περί τον `Αλιον κατά κύκλου περιφέρειαν, ος έστιν εν μέσω τω δρόμω κείμενος». Επίσης, ο Στοβαίος στο σύγγραμμά του περί Φυσικής γράφει: «Αρίσταρχος τον Ήλιον ίστησι». Τέλος, ο Πλούταρχος στο έργο του Περί αρεσκόντων τοις Φιλοσόφοις αναφέρει : «Αρίσταρχος τον Ήλιον ίστησι μετά των απλανών, την δε Γην κινεί περί τον ηλιακόν κύκλον, εξελίττεσθαι δε κατά λοξού κύκλου την Γην, άμα δε και περί τον αυτής άξονα δινουμένην και κατά τας ταύτης εγκλίσεις σκιάζεσθαι τον δίσκον». Δεν υπάρχει, λοιπόν, αμφιβολία για την πατρότητα της ηλιοκεντρικής θεωρίας.
 |
| Στιγμιότυπο από την ομιλία στο Δημαρχείο Σάμου. Ο κ. Σπύρου με τον καλλιτεχνικό διευθυντή του φεστιβάλ "Ηραία-Πυθαγόρεια" Σ. Μαργιωρή και την εντεταλμένη δημοτική σύμβουλο για το φεστιβάλ, κα Ζ. Τσερέ |
Από αυτά που αναφέρθηκαν μέχρι τώρα βγαίνει το συμπέρασμα ότι ο Αρίσταρχος πρώτος εισηγήθηκε τη δεκτή σήμερα ηλιοκεντρική θεωρία και θεμελίωσε την Αστρονομία πάνω στη λογική σκέψη. Αυτό θα πρέπει να τονισθεί ιδιαίτερα, διότι μια μερίδα της διεθνούς αστρονομικής ή όχι κοινότητας, είτε δικαιολογημένα από άγνοια, είτε ακόμα και αδικαιολόγητα, δεν συμμερίζεται απόλυτα, ακόμη και τώρα, την άποψη αυτή.
Δυστυχώς για την ηλιοκεντρική θεωρία, θερμοί υποστηρικτές της γεωκεντρικής θεωρίας με εισηγητή τον επίσης μεγάλο Σάμιο Πυθαγόρα, ήταν επιστήμονες του κύρους του Αριστοτέλη, του Ιππάρχου, του Πτολεμαίου κ.ά. Συνεπώς, η επαναστατική ιδέα του Αριστάρχου, ο οποίος, έχοντας το θάρρος της ελεύθερης και θεμελιωμένης γνώμης του, πήγε κόντρα στο πνευματικό κατεστημένο της εποχής του, δεν ήταν δυνατό να γίνει δεκτή. Έπεσε στη λήθη των ανθρώπων, χωρίς όμως να ξεχασθεί εντελώς, μέχρι την εποχή της Αναγέννησης, οπότε το 1543 μ.Χ., δηλαδή, περίπου δύο χιλιετίες αργότερα, δικαιώθηκε από το διάσημο Πολωνό αστρονόμο Νικόλαο Κοπέρνικο. Ο Κοπέρνικος, όμως, αν και απλώς ανέσυρε από την αφάνεια την ηλιοκεντρική θεωρία, επαναλαμβάνοντας έτσι τις ιδέες του Αρίσταρχου, εν τούτοις, για πολλούς, φέρεται σήμερα (αυτός και όχι ο Αρίσταρχος) ως ο εισηγητής της ηλιοκεντρικής θεωρίας, μάλιστα δε το δεκτό σήμερα ηλιοκεντρικό σύστημα εξακολουθεί να ονομάζεται διεθνώς «Κοπερνίκειο» και όχι «Αριστάρχειο», όπως θα έπρεπε.
Προκύπτει, λοιπόν, το ερώτημα εάν το έργο του Κοπέρνικου είναι πρωτότυπο και ποια η αξία του. Για να απαντήσει κανείς υπεύθυνα στο ερώτημα αυτό, θα πρέπει να λάβει υπόψη τις δυσκολίες της εποχής του Κοπέρνικου.
Κατά την οποία εκείνη επικρατούσαν τα δόγματα του Αριστοτέλη, δηλαδή, η γεωκεντρική θεωρία, με τα οποία δεν επιτρεπόταν να διαφωνήσει κανείς. Επίσης, είναι γνωστό, ότι με την χρονολογική παρακμή του αρχαιοελληνικού πολιτισμού σταμάτησε και η ανάπτυξη της κοσμολογικής επιστήμης. Η Ελληνική γνώση διατηρήθηκε από τους Άραβες, οι οποίοι με περαιτέρω παρατηρήσεις ενίσχυσαν το σύστημα του Πτολεμαίου. Μερικοί Άραβες λόγιοι, οι οποίοι δεν ήσαν ικανοποιημένοι από την Αριστοτελική φυσική, επεχείρησαν την κριτική της τελευταίας, χωρίς όμως να αναπτύξουν καμιά νέα θεωρία στη Μέση Ανατολή. Τα γραπτά του Αριστοτέλη, περαιτέρω επεξεργασμένα από μεταγενεστέρους του και τον Πτολεμαίο, «ξαναανκαλύφθηκαν» στην Ευρώπη στην αρχή του 13ου π.Χ. αιώνα.
Η Ελληνική-Πτολεμαική κοσμολογία τελικά ενσωματώθηκε στην μεσαιωνική Ευρωπαϊκή φιλοσοφία, με αρκετές τροποποιήσεις, ώστε να είναι συμβατή με την Ιουδαϊκή και Χριστιανική θεολογία. Μια σημαντική τροποποίηση ήταν η αλλαγή από ένα αιώνιο Σύμπαν σε ένα Σύμπαν με δημιουργία εκ του μηδενός πριν από πεπερασμένο χρονικό διάστημα. Η Γη διατηρήθηκε ως το κέντρο του κόσμου, όχι, όμως, επειδή ήταν ένας ιδιαίτερα θαυμάσιος τόπος. Στην πραγματικότητα, στο πλαίσιο αυτής της κοσμολογίας, το κέντρο της Γης ήταν το χαμηλότερο δυνατό σημείο, η θέση της Κολάσεως, ενώ το βασίλειο των ουρανών ήταν η περιοχή των αγγέλων, με τον Θεό να βρίσκεται πέραν της εξώτατης σφαίρας. Σ’ αυτήν την μορφή της, ο Θωμάς Ακινάτης και άλλοι θεολόγοι του Μεσαίωνα ανύψωσαν την παγανιστική Πτολεμαϊκή κοσμολογία και Αριστοτελική φυσική σε θεμέλιο λίθο του Χριστιανικού δόγματος.
Η υπεροχή της αυθεντίας του Αριστοτέλη κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα οφείλεται στο ότι ο Αριστοτέλης είπε στους Ευρωπαίους ακριβώς αυτό που οι ίδιοι ήθελαν να ακούσουν εκείνη την εποχή, η δε Αριστοτελική φυσική και ιδιαίτερα η Αριστοτελική κοσμολογία ταίριαζαν στις επικρατούσες τάσεις. Η έρευνα νέας γνώσεως εθεωρείτο ως κενή περιεχομένου, διότι, ακριβώς, ο Αριστοτέλης είχε ασχοληθεί με όλα τα προβλήματα και τις ερωτήσεις και είχε δώσει τις λύσεις και τις απαντήσεις. Ήταν, δε, γενική η πεποίθηση, ότι όλα, όσα ήταν δυνατό να ανακαλυφθούν, είχαν ήδη ανακαλυφθεί. Επρόκειτο, λοιπόν, για μια εποχή, κατά την οποία ο έλεγχος της Εκκλησίας σε θέματα πίστεως ήταν απόλυτος και δεν ήταν ανεκτή, θεωρούμενη αιρετική, η διαφωνία σε θεολογικά ή/και επιστημονικά θέματα.
Όμως, η ανθρώπινη περιέργεια δεν είναι δυνατό να καταπιέζεται συνεχώς. Η εκ νέου ανακάλυψη της αρχαιοελληνικής επιστημονικής σκέψεως υπήρξε η απαρχή μιας αλλαγής στην Ευρώπη, η οποία αλλαγή τελικά οδήγησε στην Μεταρρύθμιση. Περί τον 15ο μ.Χ. αιώνα, κάθε μορφωμένο Ευρωπαίο τον απασχολούσε η Ελληνική γνώση και μάθηση. Η Αστρονομία, η οποία την εποχή εκείνη ήταν ακόμη κάτι σαν κι’ αυτό που σήμερα θα λέγαμε αστρολογία, εθεωρείτο ως μία από τις original “liberal arts”. Έτσι, π.χ. ο Άγγλος Geoffrey Chaucer, αν και ποιητής, έγραψε μια διατριβή σχετική με την χρήση του αστρολάβου, επιστημονικού οργάνου για τον προσδιορισμό της θέσεως των αστέρων. Εξάλλου, οι μορφωμένοι Ευρωπαίοι ήταν ενήμεροι, για το ότι η Γη είχε σφαιρικό και όχι επίπεδο σχήμα και, ακόμη, γνώριζαν με πολλή μεγάλη ακρίβεια τη διάμετρό της.
Η Ευρωπαϊκή διανόηση κατά τον 16ο μ.Χ. αιώνα βρισκόταν σε αναβρασμό. Το υψηλό επίπεδο παιδείας και μόρφωσης, η εκ νέου ανακάλυψη των αρχαίων λόγιων έργων και η ανάπτυξη της τυπογραφίας ανύψωσαν τα διανοητικά δεδομένα και διαφοροποίησαν δραματικά το πολιτικό κλίμα. Αυτό το νέο περιβάλλον επέτρεψε αλλαγές όπως η Μεταρρύθμιση, η οποία αμφισβήτησε ευθέως την επικρατούσα τότε δογματική αυθεντία, δηλαδή, την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Αποτελεί δε ειρωνεία το ότι εκείνος ο οποίος, επαναλαμβάνοντας τις ιδέες του Αρίσταρχου, άρχισε την επερχόμενη κοσμολογική επανάσταση, δηλαδή, ο Κοπέρνικος, προερχόταν από την Εκκλησία.
Είναι, λοιπόν, εντελώς φυσιολογικό, αλλά και αποτελεί αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα, η οποία δεν είναι δυνατό να παραβλεφθεί (εκφεύγει, όμως, των ορίων αυτής της ομιλίας, αλλά περιγράφεται αναλυτικά στην παρατιθέμενη στο τέλος Ενδεικτική Βιβλιογραφία), ότι η κριτική των ιδεών του Κοπέρνικου άρχισε γρήγορα και υπήρξε έντονη. Χαρακτηριστική είναι η αντίδραση του Martin Luther, του γερμανού θεολόγου και θεμελιωτή της Γερμανικής Μεταρρύθμισης, ο οποίος το 1539 μ.Χ. σχολίασε με θυμό: Ακούσαμε για ένα νέο αστρολόγο, ο οποίος θέλει να αποδείξει ότι η Γη και όχι το στερέωμα, ο Ήλιος και Σελήνη κινείται και περιφέρεται. Αυτός ο τρελός θέλει να ανατρέψει ολόκληρη την τέχνη της Αστρονομίας. Όμως, σύμφωνα με τις Ιερές Γραφές, ο Ιησούς διέταξε τον Ήλιο να σταματήσει, όχι την Γη.
Υπό την έννοια αυτή, η συνεισφορά του Κοπέρνικου στην αναβίωση της ηλιοκεντρικής θεωρίας πρέπει να αναγνωρισθεί ως πραγματικά σημαντική, αυτό όμως δεν αρκεί για να του αναγνωρισθεί και η πατρότητα της θεωρίας αυτής. Είναι αλήθεια ότι ο Κοπέρνικος γνώριζε τις απόψεις του Αρίσταρχου. Αυτό πιστοποιείται από ένα σωζόμενο απόσπασμα του χειρογράφου της πραγματείας του Κοπέρνικου De Revolutionibus Orbium Coelestium, που ακόμα φυλάσσεται στη βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Βαρσοβίας. Σ’ αυτό φαίνεται διαγεγραμμένη παράγραφος που αναφέρεται στην πραγματεία του Αρίσταρχου και η οποία κατά ένα παράδοξο τρόπο δεν έχει συμπεριληφθεί στην τυπωμένη έκδοση της πραγματείας του που παρουσιάστηκε το 1543 μ.Χ. Σε μετάφραση του Καθηγητή κ. Σ. Σβολόπουλου, η παράγραφος έχει ως εξής:
«Αν και αναγνωρίζομεν ότι η πορεία του Ηλίου και της Σελήνης θα ήτο επίσης δυνατόν να εξηγηθή με την προϋπόθεσιν ότι η Γη είναι ακίνητος, τούτο είναι ολιγώτερον δυνατόν δια τους άλλους πλανήτας. Είναι πιθανόν ότι δι’ αυτούς, ως και δι’ άλλους λόγους, ο Φιλόλαος συνέλαβεν την ιδέαν της κινήσεως της Γης, η οποία, όπως μερικοί λέγουν, ήτο επίσης γνώμη του Αριστάρχου του Σαμίου και όχι δια τους λόγους, τους οποίους αναφέρει ο Αριστοτέλης και τους απορρίπτει. Αλλά αφού αυτά τα ζητήματα είναι τοιούτου είδους, δεν είναι δυνατόν να κατανοηθούν παρά μόνον από οξείς εγκεφάλους και κατόπιν μακράς προσπαθείας και κατ’ εκείνους τους χρόνους παρέμενον μεταξύ των φιλοσόφων και δεν ήσαν παρά ολίγοι εκείνοι, οι οποίοι κατενόησαν τον λόγον της κινήσεως των αστέρων, όπως μας πληροφορεί ο Πλάτων. Αλλ’ εάν ο λόγος ήτο γνωστός εις τον Φιλόλαον ή εις κάποιον των Πυθαγορείων, είναι πιθανόν να μην ανεφέρθη εις τους νεωτέρους, δεδομένου ότι οι Πυθαγόρειοι δεν συνήθιζον να καταγράφουν τα ζητήματα που τους απησχόλουν».
Το γεγονός της διαγραφής αυτής της παραγράφου χαρακτηρίζεται από μερικούς ως λογοκλοπή, ενώ άλλοι θεωρούν την παράλειψη αναφοράς, ιδιαίτερα στον Αρίσταρχο, ως έλλειψη θάρρους ή δειλία. Θα πρέπει να τονισθεί, ότι δεν είναι απολύτως εξακριβωμένο ότι η ανωτέρω διαγραφή πρέπει να απoδοθεί στον ίδιο τον Κοπέρνικο ή στον εκδότη, δεδομένου ότι η έκδοση της πραγματείας ως βιβλίου έγινε μετά από τον θάνατο του Κοπέρνικου.
Με βάση όλα τα ανωτέρω, ο Κοπέρνικος δεν είναι ο εισηγητής αλλά απλώς ο ανακαινιστής της ηλιοκεντρικής θεωρίας. Η πατρότητα της θεωρίας αυτής ανήκει κατά τρόπο αποκλειστικό και πρωτότυπο στον Αρίσταρχο. Ίσως, θα μπορούσε να πει κανείς ότι η προσωπική συνεισφορά του Κοπέρνικου βρίσκεται κυρίως στο ότι εισήγαγε το γεωμετρικό μηχανισμό του γεωκεντρικού συστήματος του Πτολεμαίου στο ηλιοκεντρικό σύστημα του Αριστάρχου. Όμως είναι φανερό ότι, αφού η πραγματική δυσκολία-δηλαδή η πίστη ότι οι πλανήτες κινούνται ομαλά σε κυκλικές τροχιές-δεν ήταν δυνατό να υπερνικηθεί, η όλη του προσπάθεια βρισκόταν σε λανθασμένο δρόμο.
Για την αποκατάσταση και διάδοση αυτής της ιστορικής αλήθειας, για λόγους καθαρά δεοντολογίας, αλλά (και αυτό απευθύνεται και στην κατά περίπτωση «εξουσία»!) και για την επιβαλλόμενη δίκαιη μεταχείριση της επιστήμης της «Αστρονομίας» από όλους, άρχοντες και αρχομένους, όπως ήδη ανέφερα, είναι απαραίτητη μια, όσο το δυνατό, ευρύτερη ενημέρωση πάνω στο έργο του μεγάλου αυτού Έλληνα αστρονόμου και των αρχαίων Ελλήνων αστρονόμων-μαθηματικών-φιλοσόφων γενικότερα. Αυτό εμφανίζεται να είναι ακόμη πιο αναγκαίο, διότι, ακόμη και στις μέρες μας, ελπίζω μη ηθελημένα, υπάρχει παραπληροφόρηση, αφού, σε δημοσιευμένα άρθρα, γίνεται αναφορά στην θεωρία, στις υποθέσεις αλλά και στο σύστημα του Κοπέρνικου χωρίς, δυστυχώς, καμιά αναφορά στον Αρίσταρχο. Προς την κατεύθυνση αυτή κατατείνει και η σημερινή αξιέπαινη εκδήλωση και η σημερινή ομιλία.
Τελειώνοντας, θα ήθελα να επαναλάβω τη γνώμη του Zdenek Kopal, γνωστού θαυμαστή του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού και θερμού φίλου της νεώτερης Ελλάδας, Καθηγητή του Πανεπιστημίου του Manchester, όπως αυτή εκφράσθηκε πριν από τριανταπέντε ακριβώς χρόνια σε αντίστοιχο συνέδριο εδώ στη Σάμο και δημοσιεύθηκε το 1979 στο περιοδικό (οι παλαιότεροι από σας μπορεί και να γνωρίζουν ή θυμούνται το περιοδικό) Σαμιακή Επιθεώρηση:
Τα πρώτα και ουσιαστικότερα βήματα που οδήγησαν στην οριστική διαμόρφωση ενός σωστού προτύπου του ηλιακού συστήματος έγιναν από τον Αρίσταρχο το Σάμιο κατά τον 3ον αιώνα π.Χ. Αυτός διακήρυξε το σωστό δρόμο, είκοσι αιώνες πριν το αποτέλεσμα αυτό της έρευνας γίνει μόνιμο πνευματικό κτήμα της ανθρωπότητας. Αυτός άναψε τις πρώτες σπίθες της θεϊκής φωτιάς που αποκάλυψε τελικά την πραγματική θέση μας στο Σύμπαν.
Επίλογος-Συμπεράσματα
Ολοκληρώνοντας αυτήν την ομιλία, πρέπει να αναφέρω, ότι είναι στην φύση μας να θέλουμε να μαθαίνουμε κι’ αυτό μας ωθεί να ερωτούμε, να αναζητούμε την νέα γνώση, μας κάνει πειραματιστές, παρατηρητές, μελετητές του μακρόκοσμου και του μικρόκοσμου, δηλαδή, μας κάνει ερευνητές.
Και, όπως πολύ εύστοχα έχει επισημανθεί ανεξάρτητα, με τον τρόπο αυτόν, αποκαλύπτεται ότι, με την εξοικείωση του κοινού, και ιδιαίτερα των νέων, με την πραγματική φύση της επιστήμης, το κοινό συνειδητοποιεί, ότι αυτό που κάνουν οι «επαγγελματίες» επιστήμονες, είναι, απλώς, η πιο σύνθετη πλευρά αυτού που κάθε άνθρωπος έχει την φυσική τάση να κάνει, δηλαδή, να διερευνά το άγνωστο.
Αυτό το συναίσθημα της λογικής περιέργειας και της τάσης για επιστημονική εξερεύνηση, ιδίως, του ουρανού, το οποίο, αν εκτιμηθεί δεόντως σήμερα, θα μπορούσε να αποδειχθεί εξαιρετικά χρήσιμο για το μέλλον της ίδιας της επιστήμης, είναι στην πραγματικότητα και η βάση της επιστήμης, και αυτό, ακριβώς, πρώτοι μας το δίδαξαν ο Αρίσταρχος ο Σάμιος και οι αρχαίοι Ίωνες Φιλόσοφοι. Μένει σε μας να το εκτιμήσουμε και να το εκμεταλλευθούμε, αποδεχόμενοι την αδιαμφισβήτητη αλήθεια, ότι «Οι Φυσικοί, θεωρούμενοι πραγματικοί Επιστήμονες, πρέπει να ενδιαφέρονται για την φυσική πραγματικότητα, όχι για τα παρά φύσιν !!!)».
Ευχαριστίες-Ευχές
Κυρίες και Κύριοι, Αγαπητέ κύριε Μαριωρή-Αγαπητέ Σωτήρη,
Για την προσοχή, την υπομονή και την επιμονή σας, σας ευχαριστώ πολύ όλες και όλους σας.
Στα, δε, ΠΥΘΑΓΟΡΕΙΑ-ΗΡΑΙΑ, για την διοργάνωση αυτής της ομιλίας, Ειλικρινείς Ευχαριστίες, Θερμά Συγχαρητήρια και Καλή Συνέχεια!
Βιβλιογραφία
Ελληνική Βιβλιογραφία
«Αρίσταρχος ο Σάμιος: Θεμελιωτής της Αστρονομίας» (Ν. Κ. Σπύρου), Ευκλείδης-Β, Ελληνική Μαθηματική Εταιρεία, Τεύχη 1 και 2, Περίοδος 1980-1981, Σελ.1-8.
«Η Φύση του Σύμπαντος» (Terzian, Y.), Προσκεκλημένη Ομιλία, Πρακτικά του εορτασμού για Τα Πενήντα Χρόνια του Εργαστηρίου Αστρονομίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης,Σελ.32-42 ( Εκδότες: Β. Μπαρμπάνης, Ν.Κ. Σπύρου) Θεσσαλονίκη, 1994.
«Σύγχρονες Απόψεις για το Σύμπαν» (Σπύρου, Ν.Κ.), Πρακτικά των του Ανοικτού Πανεπιστημίου Λήμνου, Τρίτη και Τέταρτη Περίοδος,1996-97, Σελ.98-120 (Έκδοση: Σύλλογος Λημνίων Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη), 1997α.
«Επιστημονικά Όργανα, Παρατηρήσεις και Σημασία τους στην Αστρονομία των Αρχαίων Ελλήνων» (Σπύρου, Ν.Κ), Προσκεκλημένη Ομιλία, Πρακτικά Εργασιών του Πρώτου Διεθνούς Συνεδρίου Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, Σελ. 169-174 (Εκδότες: Εταιρεία Μελέτης της Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας, Τεχνικό Μουσείο Θεσσαλονίκης και Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ), Θεσσαλονίκη, 1997β.
Η Αξία της Επιστήμης, (Terzian, Y., Επίσημη Ομιλία) Πρακτικά της τελετής αναγόρευσης του κ.Yervant Terzian, Καθηγητή του Cornell University, Ithaca, New York, USA, σε Επίτιμο Διδάκτορα του Τμήματος Φυσικής της Σχολής Θετικών Επιστημών του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης,Σελ.21-32 (Έκδοση-Επιμέλεια: Ν.Κ.Σπύρου), Θεσσαλονίκη, 1997.
«'Ιωνες Φιλόσοφοι και Κοσμολογική Επιστήμη» (Ν. Κ Σπύρου), Απόπλους, Έκτακτο Τεύχος, Ιούνιος 1998, 83-106, Σάμος.
«Διαστημικό Περιβάλλον: Η Νέα Έννοια του Φυσικού Περιβάλλοντος» (Ν. Κ Σπύρου), Απόπλους, Διπλό Τεύχος 21-22, Έτος 10ο, Χειμώνας 2000, 118-142, Σάμος.
«Αστρονομικοί Γεωκεντρισμοί και Ανθρώπινοι Εγωκεντρισμοί» (Ν. Κ Σπύρου), Προσκεκλημένη Ομιλία, Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου «Εκκλησία και Κόσμος κατά τον Απόστολο Παύλο», Σελ.259-284 (Εκδότης: Ιερά Μητρόπολη Βεροίας, Ναούσης και Καμπανίας),Βέροια, 2001.
«Αρίσταρχος ο Σάμιος: Θεμελιωτής της Αστρονομίας» (Ν. Κ Σπύρου), Προσκεκλημένη Ομιλία που δόθηκε την 9η Αυγούστου 2003 κατά τα αποκαλυπτήρια του πρώτου γνωστού στον κόσμο ανδριάντα για τον Αρίσταρχο τον Σάμιο στον προαύλιο χώρο του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Αιγαίου-Παλαιοντολογικού Μουσείου Μυτιληνιών Σάμου, Σάμος, 2003.
«Εξωγήινη Ζωή και Διαστημικά Ταξίδια» (Ν. Κ Σπύρου), Απόπλους, Τεύχος 28, Χειμώνας 2003, σελ.350-360, Σάμος, 2003.
«Οι Αστοχίες του Γαλιλαίου-Ο πιο Διάσημος «Υπνοβάτη»ς» (G.Johnson, Άρθρο σε μετάφραση αναδημοσιευμένο στην εφημερίδα Καθημερινή, Παρασκευή 15- Σάββατο 16 Αυγούστου 2003, Σελίδες 1 και 11), 2003.
Maurus, V., 2003, «Ενας Εναντίον Όλων:Γαλιλαίος-Και Όμως Κινείται» (V. Maurus, Άρθρο στην εφημερίδα Le Monde, αναδημοσιευμένο στην εφημερίδα Το Βήμα,Τετάρτη 6 Αυγούστου 2003, Σελίδες ΙΙΙ και IV), 2003.
«Προγραμματικό Πλαίσιο της Απόφασης του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος για την Επιλογή των Νέων Ευρωπαίων Αστροναυτών» (Ν. Κ Σπύρου), Περιοδικό Ουρανός, Εταιρεία Αστρονομίας και Διαστήματος Βόλου, Τεύχος 68, Σελ. 226-230, Βόλος, Ιούλιος 2008.
«Ελλάδα- Διάστημα -Προοπτικές» (Ν. Κ Σπύρου), Προσκεκλημένη Ομιλία στο πλαίσιο των Σεμιναρίων του Τμήματος Φυσικής του Τμήματος Φυσικής ΣΘΕ/ΑΠΘ, 25 Μαΐου 2011, Θεσσαλονίκη (Βλ. www.auth.gr/ Έρευνα και Εκπαίδευση/Συνδέσεις/Σεμινάρια του Τμήματος) 2011.
«Η Σκοτεινή Ενέργεια και η Επιταχυνόμενη Διαστολή του Σύμπαντος είναι Έννοιες Κλασικές!» (Ν. Κ. Σπύρου), 21 Μαρτίου 2015, Επετειακή Ομιλία στον Όμιλο Φίλων Αστρονομίας (ΟΦΑ) Θεσσαλονίκης (Προσβάσιμη στον δικτυακό τόπο: https://www.youtube.com/watch?v=KsnAIBBJpCw), 2015.
«Η Αστρονομία στην Ζωή μας» (Ν. Κ. Σπύρου),, Ομιλία, η οποία δόθηκε στην εκδήλωση της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών με τίτλο «Τα Παιδιά Συναντούν την Φυσική και η Φυσική Μαγεύει», 9 Μαΐου 2015, Αίθουσα Α31/Σχολή Θετικών Επιστημών/Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ).) (Προσβάσιμη στον δικτυακό τόπο της Ε.Ε.Φ.:http://eef.gr/enimerosi/955-fisiki-mageyei-sti-thessaloniki.html ) 2015.
«Η Αστρονομία στην Καθημερινή Ζωή μας» (Ν. Κ. Σπύρου), Ομιλία στην εκδήλωση της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών (Ε.Ε.Φ.)με τίτλο «SUMMER SCHOOL SCIENCE» την 1 Ιουλίου 2015 στα Γιαννιτσά (Προσβάσιμη στον δικτυακό τόπο της Ε.Ε.Φ.:http://eef.gr/enimerosi/994-eisigisi-therinoy.html), 2015.
«Σκοτεινή Ενέργεια; Απλώς, μια Κλασική Έννοια» (Ν. Κ. Σπύρου), Ομιλία στην Εταιρεία Αστρονομίας και Διαστήματος, Βόλος, 4 Οκτωβρίου 2015 (Προσβάσιμη στον δικτυακό τόπο της Εταιρείας Αστρονομίας και Διαστήματος :www.astronomos.gr), 2015.
«Το…Κρυφό Σχολειό της Αστρονομίας» (Ν. Κ. Σπύρου), Σειρά επτά δίωρων ομιλιών, αφιερωμένων στην επιστήμη της Αστρονομίας, τις οποίες η Ένωση Ελλήνων Φυσικών (Ε.Ε.Φ.) οργάνωσε για μαθητές και μαθήτριες των σχολείων της Θεσσαλονίκης στο Εργαστήριο Αστρονομίας του ΑΠΘ, κατά την περίοδο 15 Οκτωβρίου έως 26 Νοεμβρίου 2015. (Προσβάσιμη στον δικτυακό τόπο της Ε.Ε.Φ..), 2015.
«Ζωή Χωρίς Αστρονομία…Δεν Γίνεται!» (Ν. Κ. Σπύρου), Ομιλία στην εκδήλωση της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών με τίτλο «Τα Παιδιά Συναντούν την Φυσική και η Φυσική Μαγεύει» (20 Δεκεμβρίου 2015, ΤΕΙ ΑΘΗΝΩΝ, Αιγάλεω, Αγίου Σπυρίδωνος). (Ηλεκτρονκά προσβάσιμη στον δικτυακό τόπο της Ε.Ε.Φ..), 2015.
«Ζωή Χωρίς Αστρονομία…Δεν Γίνεται!» (Ν. Κ. Σπύρου), Περίληψη, προς δημοσίευση , περί μήνα Μάρτιο 2016, στο περιοδικό Physics News της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών, της ομότιτλης ομιλίας στην εκδήλωση της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών με τίτλο «Τα Παιδιά Συναντούν την Φυσική και η Φυσική Μαγεύει» (20 Δεκεμβρίου 2015, ΤΕΙ ΑΘΗΝΩΝ, Αιγάλεω, Αγίου Σπυρίδωνος). (Ηλεκτρονκά προσβάσιμη στον δικτυακό τόπο της Ε.Ε.Φ..), 2015.
«Σχολείο …Χωρίς Αστρονομία (;!)» (Ν. Κ. Σπύρου), Έντυπη Απόδοση της ομιλίας, οποία δόθηκε κατά την Ημερίδα Σχολικού Επαγγελματικού Προσανατολισμού στην Ελληνογαλλική Σχολή Καλαμαρί (Θεσσαλονίκη, 25 Φεβρουαρίου 2016) (Ηλεκτρονικά προσβάσιμη στον δικτυακό τόπο της Σχολής), 2016.
«Σκοτεινή Ενέργεια: Η Σκιώδης Αντανάκλαση της Σκοτεινή Μάζας», Προσκεκλημένη Ομιλία στο 16ο Πανελλήνιο Συνέδριο της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών με θέμα: «Σύγχρονη Φυσική και Μεγάλα Επιτεύγματα» ( 17-20 (18) Μαρτίου 2016, Αίγινα), 2016.
«Ευχαριστίες και Αλήθειες», Αντιφώνηση του κου Ν. Κ. Σπύρου, στο πλαίσιο της τιμητικής εκδήλωσης της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών για την βράβευσή του, σε αναγνώριση της πολυετούς, επιστημονικής-ερευνητικής, διδακτικής και κοινωνικής προσφοράς του, στην Ένωση Ελλήνων Φυσικών, τη Φυσική, την Αστρονομία και γενικότερα την Παιδεία. Η τιμητική εκδήλωση της βράβευσης πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη, στο Κέντρο Διάδοσης Επιστημών και Μουσείο Τεχνολογίας ΝΟΗΣΙΣ (Συνεδριακό Κέντρο «Ν. Οικονόμου») την Πέμπτη, 8 Ιουνίου 2017 και ώρα 20:00, 2017. Προσβάσιμη στον δικτυακό τόπο http://eef.gr/enimerosi/1496-thessaloniki-2017-1.html
Διεθνής Βιβλιογραφία
“Dreams of a Final Theory” (S. Weinberg), Pantheon Books, New York, 1992.
“Space Environment, Astronomy and Everyday Life” (N. K. Spyrou), Journal of Liberal Arts - The Journal of Interdisciplinary Studies, 4 (1), 47-65, American College of Thessaloniki, Thessaloniki, 1998.
“Foundations of Modern Cosmology” (Hawley,J.F., and Holcomb,K,A.), Oxford University Press, New York, Oxford, 1998.
“Astronomy, Environment and Mankind’s Near-Earth Activities” (N. K. Spyrou), Hipparchos: The Hellenic Astronomical Society Newsletter, Volume 1, Issue 6, Year 3, 7-8, March 1999a.
“Aristarchus of Samos: Founder of Astronomy” (Ν. Κ. Spyrou), Invited Talk, in Proceedings of the 4th Panhellenic Conference in Astronomy, Pythagoreion, Samos, 16-18 September 1999) (Electronic Version) Ed.John Seimenis, 1999b.
“Geodesic motions versus hydrodynamic flows in a gravitating perfect fluid:dynamical equivalence and consequences” (K.Kleidis and N.K.Spyrou), Class. Quantum Grav. 17, 2965-2982, 2000.
“Astronomy as an environmental science” (N. K. Spyrou), Invited Article, European Astronomical Society- Newsletter, Issue 21, p.8-11, June 2001.
“On the determination of the masses of cosmological structures” (N. K. Spyrou), Invited Talk, Proceedings of the 2nd Hellenic Cosmology Workshop Modern Theoretical and Observational Cosmology, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht, Eds. M. Plionis, and S. Cotsakis, Vol.276, pp.35-43,2002.
“Covariant approach to the conformal dynamical equivalence in astrophysics” (with C.G.Tsagas), Class.Quantum Grav. 21,2435-2444, 2004a (gr-qc/0403116).
“Ionian Philosophers and Early Greek Cosmology” (N.K.Spyrou), Invited Open Talk, In Proceedings of the International Conference Multiwavelength Cosmology, 17-20 June, 2003, Astrophysics and Space Science Library, Volume 301, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht, 2004b.
“A Classical Treatment of the Problems of Dark Energy, Dark Matter, and Accelerating Expansion” (N. K. Spyrou), J. Phys.: Conf. Ser. 8 122, doi:10.1088/1742-6596/8/1/016, 2005.
“Newtonian non-linear hydrodynamics and magnetohydrodynamics” (with Ch. Tsagas), Mon. Not. R. Astron. Soc. 388, 187–196, 2008.
“Negative mass and repulsive gravity in Newtonian theory, and consequences” (N. K. Spyrou), J. Phys.:Conf. Ser.189, 012040 doi:10.1088/1742-6596/189/1/012040, 2009.
“Magnetohydrodynamic flows as Newtonian-type gravitational motions” (with C.Tsagas), Central European Journal of Physics 8(6), 898-994, 2010.
“Conformal dynamical equivalence and applications”(N. K. Spyrou), J. Phys.: Conf. Ser. 283, 012035 doi:10.1088/1742-6596/283/1/012035, 2011.
“A conventional form of dark energy” K. Kleidis and N. K.Spyrou), J.Phys.: Conf. Ser. 283, 012018 doi:10.1088/1742-6596/283/1/012018, 2011.
“A conventional approach to the dark-energy concept” (K. Kleidis and N. K.Spyrou), “Astronomy and Astrophysics”, 529, A26 (1-14), 2011; electronic version.
“Hydrodynamic flows versus geodesic motions in contemporary Astrophysics and Cosmology (Invited Review)” (N.K.Spyrou and K.Kleidis), Invited Chapter in "New Developments in Hydrodynamics Research”, J. Ibragimov & M. A. Anisimov (eds.), Nova Science Publishers Inc. ISBN 978-1-62081-223-5, Chapter 2, pp.113 – 158, 2012.
“Polytropic dark matter flows illuminate dark energy and accelerated expansion” (K. Kleidis and N. K. Spyrou) “Astronomy and Astrophysics”, 576, A23 (1-16), 2015; electronic version.
“The behaviour of dark matter associated with 4 bright cluster galaxies in the 10kpc core of Abell 3827” (Richard Massey et al.) Mon. Not. R. Astron. Soc., 15 April 2015.
“Dark Energy: The Shadowy Reflection of Dark Matter?” (Κ.Κleidis and N.K.Spyrou), Invited Review, in ENTROPY, 2016, 18, 94; doi:10.3390/e18030094
“Cosmological perturbations in the ΛCDM-like limit of a polytropic dark matter model”, K. Kleidis and N. K. Spyrou, A&A submitted (2017).
Special Issue “Dark Energy”, ENTROPY, Guest Editor, K. Kleidis and N. K. Spyrou, 2017 (issue in progress, (http://www.mdpi.com/journal/entropy/special_issues/dark_energy)).
“Structure formation in the Universe”, K. Kleidis and N. K. Spyrou, Invited Review, in the Special Issue “Dark Energy” , ENTROPY, 2017 (in preparation).
Bιβλιογραφία σχετική με τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Διαστήματος
«Ελλάδα και Ευρωπαϊκός Οργανισμός Διαστήματος» (Ν. Κ. Σπύρου), Εισαγωγική Ομιλία κατά τον επίσημο εορτασμό στο ΑΠΘ για τα 80 Χρόνια του Τμήματος Φυσικής (30/11/08 και 01/12/08), Θεσσαλονίκη, 2008 (Η ομιλία είναι προσβάσιμη στον δικτυακό τόπο: www.astro.auth.gr/Old ASTRO.AUTH.GR/Past activities/esa ACTIVITIES).
«Η επιλογή των νέων Ευρωπαίων Αστροναυτών και η Ελληνική Συμμετοχή» (Ν. Κ. Σπύρου), Ομιλία κατά την κοινή συνέντευξη τύπου με την Πρυτανεία ΑΠΘ στην Αίθουσα της Συγκλήτου του ΑΠΘ με θέμα την Ελληνική συμμετοχή κατά την διαδικασία επιλογής των νέων Ευρωπαίων Αστροναυτών (16 Ιουνίου 2009), 2009 (Η ομιλία είναι προσβάσιμη στον δικτυακό τόπο: www.astro.auth.gr/Old ASTRO.AUTH.GR/Past activities/esa ACTIVITIES).
Επίσημη Εθνική Ελληνική Πρόταση προς τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Διαστήματος για την ονομασία του Ευρωπαϊκού Διαστημικού Οχήματος «Automated Transfer Vehicle (ATV) 4» ως «Aristarchos of Samos» (Αρίσταρχος ο Σάμιος) (Ν. Κ. Σπύρου, 25 Μαΐου 2010) (Προσβάσιμη στον δικτυακό τόπο: www.astro.auth.gr/Old ASTRO.AUTH.GR/Past activities/esa ACTIVITIES).
«ΔΙΑΣΤΗΜΑ: Βάση Ευρώπη», Μετάφραση της έκδοσης του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος με τίτλο SPACE: Base Europe, Συνεργασία Ν. Κ. Σπύρου και Κ. Ν. Σπύρου, Έκδοση University Studio Press: 2009, Καταχώρηση-Προβολή–Διαφήμιση του βιβλίου αυτού στο ESA Bulletin, Issue 141, February 2010, p.84. (Προσβάσιμη στον δικτυακό τόπο: www.astro.auth.gr/Old ASTRO.AUTH.GR/Past activities/esa ACTIVITIES), 2010.
Πρόταση για την δημιουργία στο ΑΠΘ μιας νέας Έδρας UNESCO με τίτλο "SPACE TECHNOLOGY FOR NATURAL AND CULTURAL HERITAGE, EDUCATION, NATURAL SCIENCES, AND SOCIAL SCIENCES", σε θέματα αναφερόμενα στις και σχετιζόμενα με τις έννοιες Διάστημα και Διαστημική Τεχνολογία (Σημασία τους για την ζωή του ανθρώπου στην Γη και στο Διάστημα και για την βελτίωση των συνθηκών της, Σημασία και χρήση τους για την φυσική και πολιτιστική κληρονομιά, Σημασία τους στην και για την Εκπαίδευση, Σημασία τους στις και για τις Φυσικές Επιστήμες και τις Κοινωνικές Επιστήμες, Μελέτη της αλληλεπίδρασης Γης και Εγγύς Διαστημικού Περιβάλλοντος, Διαστημικά Σκουπίδια, Κοσμικές Συγκρούσεις και Καταστροφές κ.α.). Από το 2012, οπότε και εγκρίθηκε η πρόταση από την επίσημη UNESCO στο Παρίσι, η λειτουργία της Έδρας εκκρεμεί στο ΑΠΘ (Η πρόταση είναι προσβάσιμη στον δικτυακό τόπο: www.astro.auth.gr/Old ASTRO.AUTH.GR/Past activities/esa ACTIVITIES) 2012.
«Εθνική Στρατηγική στον Τομέα Διάστημα» (N. K. Σπύρου), Απρίλιος 2012, Εισήγηση-Συμμετοχή στην «Δημόσια Διαβούλευση» της ΓΓΕΤ, με υποβολή προτάσεων, αναγκών, σχολίων/παρατηρήσεων και με σκοπό την διαμόρφωση της τελικής μορφής του Σχεδίου Εθνικής Στρατηγικής στον Τομέα Διάστημα (Η πρόταση είναι προσβάσιμη στον δικτυακό τόπο: www.astro.auth.gr/Old ASTRO.AUTH.GR/Past activities/esa ACTIVITIES).
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Και η Αστρονομία σήμερα;
(Το περιεχόμενο αυτού του Παραρτήματος για την Αστρονομία αναφέρθηκε κατά την ομιλία μόνον περιστασιακά και περιληπτικά. Λόγω, όμως, της ευρύτερης σημασίας και του ενδιαφέροντος της αστρονομικής επιστήμης και θεματολογίας, της γενικότερης χρησιμότητάς της και της ουσιαστικής και επί καθημερινής βάσεως αλληλεπίδρασης της Αστρονομίας με το σχολείο και την ζωή μας, το Παράρτημα αυτό περιλαμβάνεται στην παρούσα τελική ηλεκτρονική μορφή της ομιλίας, μετά και από, εκ των υστέρων, εκφρασθείσα επιθυμία μεγάλου μέρους του ακροατηρίου. Εξάλλου, Ύστεραι Σκέψεις Σοφώτεραι Πρώτων!) .
Όπως, ήδη, ανέφερα, αφορμή αυτού του Παραρτήματος ήταν η σχετική εισαγωγική αναφορά από τον κο Μαργιωρή στα μέλη του Astronomizing Aegean Project του Τμήματος Μαθηματικών του Πανεπιστημίου Αιγαίου στο Καρλόβασι, για την διεθνή διάκρισή τους.
Είναι γνωστό, δυστυχώς, ότι, εδώ και πολύ καιρό, το μάθημα της Αστρονομίας δεν διδάσκεται στα σχολεία μας υπό οποιαδήποτε μορφή του/της. Το συγκεκριμένο, λοιπόν, Παράρτημα αναφέρεται στη σημασία και χρησιμότητα, διεθνώς και διαχρονικά, της επιστήμης της Αστρονομίας. Με αυτόν τον τρόπο, θέλω να συμπληρώσω την ηλεκτρονική μορφή της ομιλίας μου με μια, εκ των υστέρων αναλυτική αναφορά σε μια λέξη που, αντίθετα με τις λέξεις Κοσμολογία και Φιλοσοφία, πολύ λίγο ακούσθηκε σ’ αυτήν την ομιλία. Και η λέξη αυτή είναι η Αστρονομία.
Θεωρώ, ότι το ευρύτερο πλαίσιο και η ικανοποίηση αυτού του σκοπού της ομιλίας, δεν μπορούν να προδιαγραφεί, πλήρως και χωρίς καμιά αμφιβολία, αυταπάτες και υποκρισία, αν δεν σας υπενθυμίσω, δεν τονίσω, έντονα και με έμφαση προς τα έξω, την διαχρονικά κατιούσα πορεία, μέχρι του απόλυτου μηδενισμού της, της διδασκαλίας στα σχολεία μας της πραγματικά ευρείας και χρήσιμης θεματικής περιοχής Αστρονομία.
Και αυτός είναι ένας ακόμη λόγος που αποδέχθηκα την ευγενική πρόταση του αγαπητού κου Μαργιωρή, θεωρώντας την ως ιδανική ευκαιρία για να τονίσω, ακόμη μία φορά, αυτό το γεγονός, τώρα απευθυνόμενος και σε ένα ευρύτερων ενδιαφερόντων και επιστημονικών οριζόντων ακροατήριο (να θυμόμαστε, π.χ., ότι η Φιλοσοφία περιλαμβάνει την Φυσική!), αλλά και στο πνεύμα της αναγκαίας αλληλεπίδρασης και όχι αμοιβαίας απομόνωσης των επιστημών.
Δυστυχώς, η σκληρή και γνωστή σε όλους σας σημερινή πραγματικότητα είναι ότι, εδώ και αρκετά χρόνια, η Αστρονομία στο σχολείο βρίσκεται υπό διωγμόν, έστω κι’ αν, με την μια ή την άλλη μορφή της και με κάθε αφορμή, συχνή μάλιστα, η Αστρονομία είναι συνεχώς ζωντανή. Και είναι ενδιαφέρον, όσον και περίεργο, αλλά όχι ανεξήγητο, ότι η Αστρονομία βρίσκεται συνεχώς υπό διωγμόν, παρά το γεγονός, ότι οι Όμιλοι Φίλων Αστρονομίας, δηλαδή, αγνών φίλων και φανατικών θιασωτών της, φυτρώνουν συνεχώς σαν τα μανιτάρια σ’ όλη την χώρα μας, γεγονός που, όμως, υποκριτικά και επιδεικτικά, αγνοείται συνεχώς ως στοιχείο σύγκρισης με άλλες θεματικές επιστημονικέ περιοχές.
Αν, λοιπόν, θυμάμαι, καλά, μέχρι, περίπου, το 2000, η (μη διδασκόμενη σήμερα) Αστρονομία ήταν υποχρεωτικό μάθημα στο Λύκειο. Περίπου το 2005, η Αστρονομία έγινε μάθημα επιλογής και πριν από μία επταετία, περίπου το 2010, έπαψε να διδάσκεται στο σχολείο. Σήμερα, οτιδήποτε σχετίζεται με Αστρονομία έχει βιαίως εξοβελισθεί από το σχολείο!
Τονίζω, συνεχώς και από διάφορες θέσεις και με κάθε αφορμή, την αρνητική σημασία αυτής της απίθανης και ακαδημαϊκά αδικαιολόγητης και εθνικά καταστροφικής εξέλιξης, διότι, μετά από τόσες δεκαετίες διδασκαλίας (και) της Αστρονομίας, είμαι, απόλυτα πεπεισμένος, χωρίς καμιά διάθεση υποβιβασμού άλλων επιστημονικών θεματικών περιοχών, ότι, πέραν της ευρύτερης θεματικής περιοχής της Αστρονομίας, σήμερα δεν γνωρίζω άλλες θεματικές περιοχές, αναμφίβολα, ως πηγές έμπνευσης και ανάτασης.
Και, βέβαια, εννοώ, ότι δεν γνωρίζω άλλες περιοχές, όχι, απλώς, ως πηγές πολλών χρημάτων, κριτήριο με το οποίο, δυστυχώς, μέχρι σήμερα, πολλοί, ελλείψει άλλων κριτηρίων και ικανοτήτων τους, επιμένουν να αξιολογούν ελλειμματικά τις επιστήμες και τους επιστήμονες, μάλιστα, ιδίως, μετά την εμφάνιση των ερευνητικών προγραμμάτων «φασόν». Δηλαδή, στην ουσία του/των, ένα κριτήριο, με καταστροφικό ρόλο για τα Ελληνικά ΑΕΙ, για την διαφάνεια, για την ηθική και για το μέλλον τους. Και, όταν μιλώ για το μέλλον των ΑΕΙ, εννοώ τους νέους σε ηλικία ερευνητές, οι οποίοι, με βάση, ακριβώς, τα ερευνητικά αυτά προγράμματα «φασόν», οδηγήθηκαν στην υπερπαραγωγή άχρηστου έργου .
Μήπως, λοιπόν, λέω, μήπως, μια τέτοια έμπνευση και ανάταση είναι ό,τι απεγνωσμένα χρειάζονται σήμερα η μαθητική νεολαία και το σχολείο, μέσα και έξω από την σχολική τάξη, αλλά και τα Πανεπιστήμιά μας; Εντελώς καλοπροαίρετα, η ερώτηση αυτή τίθεται, ακόμη μία φορά και απ’ αυτό το βήμα, προς σκέψη και προβληματισμό όλων, εντός και εκτός αυτής της όμορφης αίθουσας. Και, να πώς το υποστηρίζω και το θεμελιώνω αυτό.
Τα παιδιά φεύγουν από το σχολείο, χωρίς να γνωρίζουν, ως αποτέλεσμα του προγράμματος διδασκαλίας και ως χαρακτηριστικά συστατικά της καθημερινής ζωής τους, για π.χ.
-το Ηλιακό Σύστημα, τον Ήλιο, τους Πλανήτες και τους Δορυφόρους τους, τους Αστεροειδείς, τους Κομήτες και τα υπόλοιπα συστατικά του Ηλιακού Συστήματος, για την προέλευσή του, την ιστορία, την εξέλιξη και το μέλλον του και το μέλλον μας ως είδους,
-για την έντονα συνεχιζόμενη εξερεύνηση του Ηλιακού Συστήματος και για τις σε εξέλιξη σήμερα πολλές διαστημικές αποστολές, τα χρήσιμα αποτελέσματα των οποίων επηρεάζουν την καθημερινή ζωή μας ποικιλοτρόπως.
- για τον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό,
- για την NASA
-για τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Διαστήματος (ΕΟΔ), την σύνδεση της χώρας μας με αυτόν και την σημασία για την χώρα μας αυτής της σύνδεσης,
- για τον υπό εκκόλαψη Ελληνικό Οργανισμό Διαστήματος,
- για την εξ’ υπαρχής δομική σημασία της Αστρονομίας γι’ αυτόν, τον εκκολαπτόμενο Ελληνικό Οργανισμό Διαστήματος,
-για το διαστημικό μέλλον της χώρας μας, δηλαδή, για το μέλλον της ως προς την ευρύτερη έννοια Διάστημα,
- για το παντελώς άγνωστο στην χώρα μας, παγκόσμιο διαστημικό πρόγραμμα, ενδιαφέροντος των απλών πολιτών, την Moon Village Association, ως προπομπό του προγράμματος για την εξερεύνηση του πλανήτη Άρη (και των αστεροειδών) κατά την δεκαετία 2030, με έναρξη των σχετικών επανδρωμένων πτήσεων της NASA περί το 2021, σε λιγότερο από μόλις μία πενταετία,
- για την καινοτόμο έρευνα διεπιστημονικού χαρακτήρα στο Εγγύς προς την Γη Διάστημα και τις ευρύτερες συνέπειές της,
- για την νέα έννοια περιβάλλοντος «Εγγύς προς την Γη Διαστημικό Περιβάλλον», ίσως, και για την ίδια την Γη και τα πολλαπλά περιβαλλοντικά προβλήματά της, τα οποία, ως μελλοντικοί εν δυνάμει ταξιδιώτες του διαστήματος, θα τα βρουν μπροστά τους (όπως και όλοι μας, βέβαια),
- για την ρύπανση και μόλυνση, πέραν του ατμοσφαιρικού και υποατμοσφαιρικού περιβάλλοντός μας, και της άμεσης διαστημικής γειτονιάς μας, εξαιτίας των δικών μας επιπόλαιων δραστηριοτήτων και εκεί (Θυμηθείτε την πολύ πρόσφατη και σημαντική διεθνή απόφαση για το κλίμα στο Παρίσι και, με δεδομένο, ότι ο άνθρωπος σύντομα θα φύγει από την Γη, σκεφθείτε, με προοπτική το πολύ μίας μόνον δεκαετίας, πόσο απεγνωσμένα χρειαζόμαστε και μιαν αντίστοιχη απόφαση για το Εγγύς Διαστημικό Περιβάλλον! Πόσοι το έχομε συνειδητοποιήσει αυτό;),
- για τις άμεσες εφαρμογές και την χρησιμότητα του Διαστήματος για την βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης του ανθρώπου στην Γη και στο Διάστημα, αλλά θα έλεγα, ακόμη, και για την διαμόρφωση των συνθηκών για την ζωή μας στην Γη,
- για τους πιθανούς κινδύνους για το ανθρώπινο είδος από το Διάστημα, κινδύνους ανθρωπογενούς ή όχι προέλευσης και αιτίας,
- για την σημασία όλων αυτών γενικώς και ιδιαίτερα για την χώρα μας,
- για την πιθανότητα ορισμένα απ’ αυτά τα παιδιά να μην δουν ποτέ τον νυκτερινό ουρανό και τις συνέπειες αυτής της «απώλειας»,
- για τις κλασικές αστρονομικές έννοιες, που, εντελώς, φυσιολογικά, εξάπτουν την φαντασία όλων μας, όπως αστέρες, γέννηση, εξέλιξη και θάνατος αστέρων, αστρικά πτώματα και επιστημονική σημασία τους, λευκοί νάνοι, αστέρες νετρονίων, μελανές οπές,
- για γαλαξίες, σμήνη γαλαξιών, υπερσμήνη γαλαξιών, το Σύμπαν ολόκληρο, την ρεαλιστική σκοτεινή μάζα, την αμφιλεγόμενη σκοτεινή ενέργεια,
-για το ότι, σε ένα πιο φιλοσοφικό επίπεδο, εμείς, αυτό το ασήμαντο είδος μικροβίων, προσκολλημένων σε έναν μικρό βράχο, περιφερόμενο γύρω από ένα τυπικό αστέρα ενός τυπικού γαλαξία από τα δισεκατομμύρια γαλαξιών ενός αχανούς και ακατάληπτου Σύμπαντος, καταφέρνομε να κατανοήσουμε αυτό το Σύμπαν. Και ότι αυτό αποδεικνύει όχι πόσο μικρό και ασήμαντο είναι το σώμα μας, αλλά πόσο δυνατό είναι το μυαλό μας.
Είναι, λοιπόν, γεγονός, ότι, με τον…διωγμό της Αστρονομίας από τα σχολεία, τα παιδιά χάνουν πολλά. Και δεν αναφέρομαι σε οτιδήποτε άλλο δεν χάνουν, δεν με ενδιαφέρει αυτό (αν και είναι πολύ συζητήσιμο), αλλά αναφέρομαι σ’ αυτό το συγκεκριμένο και καθόλου αμελητέο που χάνουν. Πραγματικά, είναι κρίμα, διότι, χωρίς τις βασικές γνώσεις της Αστρονομίας, τα παιδιά και μετέπειτα πολίτες της χώρας μας, αλλά της Ευρώπης και του κόσμου ολόκληρου, στην διαστημική εποχή μας,
-δεν θα είναι ενήμερα για το πώς να εκμεταλλευτούν, στην καθημερινή ζωή, άμεσα και έμμεσα, τα καλά του Διαστήματος, κοντινού και μακρινού, και να αντιμετωπίσουν τους κινδύνους και τα αρνητικά του,
-δεν θα ξέρουν πώς, από μακριά η Γη μας φαίνεται σαν μια μικρή ωχρή κηλίδα στην απεραντοσύνη του Διαστήματος και δεν θα έχουν το ερέθισμα να φιλοσοφήσουν για την θέση μας στο Σύμπαν, ίσως για την μοναδικότητά μας ή όχι, για την προέλευσή μας και την πιθανή τύχη μας, έννοιες που επηρεάζουν αφάνταστα την σωστή και πλήρη διαμόρφωση των «πιστεύω» τους, της φιλοσοφίας τους, της κοσμολογίας τους, του «εγώ» τους, και, άρα, την ζωή τους (κάτι για το οποίο όλοι μας, ιδιαιτέρως οι ηλικιακά μεγαλύτεροι, όπως και η «αρμόδια εξουσία», βεβαίως, θα έπρεπε πάντοτε να ενδιαφερόμαστε και να επιδιώκουμε με κάθε τρόπο και κάθε θυσία!!!),
-δεν θα είναι ενήμερα και δεν θα ξέρουν πώς να αντιμετωπίσουν, υπηρετήσουν και εκμεταλλευθούν την έννοια Ελληνικός Οργανισμός Διαστήματος, η επιθυμία ίδρυσης της οποίας, ορθώς, κατά την γνώμη μου, ανακοινώθηκε από την πολιτική εξουσία πρόσφατα και υποστηρίχθηκε και από το επίσημο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών όπως, ακριβώς, ήδη από το 2012, είχα προτείνει επισήμως στην ΓΓΕΤ, στο πλαίσιο της πρότασής μου για τον καθορισμό της Εθνικής Στρατηγικής στον Τομέα «Διάστημα» και των απαραίτητων γι’ αυτό προϋποθέσεων,
- και, για σας «προσγειώσω» λίγο, δεν θα μπορούν να απαντήσουν στην απλή, φυσιολογική και απολύτως δικαιολογημένη, ως αποτέλεσμα καθημερινής παρατήρησης, ερώτηση του μπακάλη της γειτονιάς, ή του θυρωρού της πολυκατοικίας, ή, ακόμη, και του συμμαθητή: Γιατί, λίγο καρό πριν, έβλεπα τον Ήλιο να ανατέλλει από την εδώ μεριά του Χορτιάτη, ενώ τώρα τον βλέπω να ανατέλλει από την εκεί μεριά του Χορτιάτη; (Σημειώστε, ότι αυτή η ερώτηση ανήκει σε εκείνες που, όταν δίδασκα Aστρονομία, ήμουν πολύ ευχαριστημένος, αν οι φοιτητές/φοιτήτριες, τελειώνοντας τις παρακολουθήσεις του μαθήματος, μπορούσαν να την απαντήσουν)
-και, τέλος, εντελώς φυσιολογικά, πέραν όλων των άλλων που προαναφέρθηκαν και τα οποία τα χάνουν, δεν θα γνωρίζουν τίποτε (από ποιον, εξάλλου, αν όχι από τους καθ’ ύλην αρμοδίους αστρονόμους;) για τους αρχαίους Ίωνες Φιλοσόφους, για την συνεισφορά τους , για τον Αρίσταρχο τον Σάμιο, για την διαμόρφωση του τρόπου επιστημονικής σκέψης κ.λ.π., κ.λ.π..
Αστρονομία και Ελληνικός Οργανισμός Διαστήματος
Με δεδομένες, λοιπόν, την σημασία και την χρησιμότητα της Αστρονομίας, θυμάμαι, σε σχέση με τον, υπό εκκόλαψη Ελληνικό Οργανισμό Διαστήματος, ότι, στο πλαίσιο των καθηκόντων μου, ως του Εθνικού Εκπροσώπου στον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Διαστήματος, μεταξύ άλλων πολλών, τότε, πριν από επτά, τουλάχιστον, χρόνια και ως τμήμα της πρότασής μου για την διαμόρφωση της εθνικής πολιτικής για το Διάστημα, είχα προτείνει εγγράφως και δικαιολογήσει πλήρως προς την ΓΓΕΤ την δημιουργία του Ελληνικού Οργανισμού Διαστήματος.
Με ικανοποίηση, λοιπόν, διαπιστώνω την πρόσφατη, αισιόδοξη, αν και εξαιρετικώς καθυστερημένη, πάντως, κατ’ αρχήν, απολύτως ορθή κυβερνητική πρωτοβουλία για την δημιουργία, επί τέλους, μεταξύ άλλων, και του Ελληνικού Οργανισμού Διαστήματος.
Πρόκειται για μια πολύ σημαντική δραστηριότητα, δεδομένου, ότι ο διαστημικός κλάδος της χώρας μας (μάλιστα, αν δεν το πιστεύετε!) αποτελείται, προς το παρόν, από 40 εταιρείες, 2.000 εργαζομένους και έχει ετήσιο κύκλο εργασιών 150 εκατ. ευρώ, με εξαγωγές κυρίως σε ΗΠΑ, Ισραήλ και Ιαπωνία. Δεν πρόκειται, δηλαδή, για … ιστορίες για εξωγήινους, όπως αφελώς και επιπολαίως υποστηρίχθηκε από ορισμένους!
Από την θέση αυτή, λοιπόν, απλώς, θα ήθελα να προτείνω το εξής: Σε έναν εθνικό προγραμματισμό διαστημικής πολιτικής, καλόν είναι να λαμβάνεται υπόψη, ως σοβαρή παράμετρος, και το άμεσο μέλλον, όπως, π.χ. ότι, μετά το 2024, σε μόλις επτά χρόνια από τώρα, προβλέπεται να τελειώσει το πρόγραμμα του Διεθνούς Διαστημικού Σταθμού.
Συνεπώς, καλόν και χρήσιμο θα ήταν, στον προγραμματισμό να περιλαμβάνεται, να φαίνεται, να γίνεται κάποια αναφορά, να υπονοείται, έστω, κάποια πρόνοια, για τον ευρύτερο διαστημικό ορίζοντα της χώρας, δηλαδή, για το «ποιο είναι το μελλοντικό εθνικό διαστημικό ενδιαφέρον, ποιες είναι οι μελλοντικές εθνικές προοπτικές, τι μέλλει γενέσθαι, με δυο λέξεις, για το μετά».
Π.χ. ενδιαφέρεται η χώρα μας, ενδιαφέρονται οι πολίτες, όχι απλώς η πολιτική εξουσία, οι πολίτες, για συμμετοχή σε ευρύτερα προγράμματα, όπως για συμμετοχή στο διεθνές δίκτυο για την δημιουργία της λεγόμενης «Εταιρείας του Σεληνιακού Χωριού» (Moon Village Association); Με ποιον σκοπό;
Σκοπός της πρότασης είναι, διεθνώς, παγκοσμίως, θα έλεγα, η σχεδιαζόμενη αξιοποίηση της Σελήνης και του εγγύς διαστημικού περιβάλλοντός της, με την συνεργασία και το ενδιαφέρον, οπωσδήποτε, και της μικρής και της μικρομεσαίας βιομηχανίας (τονίζω, ιδιαίτερα της μικρής βιομηχανίας), αλλά (κι’ αυτό ενδιαφέρει όλους) και την συνεργασία των περιβαλλοντικών αρχών και οργανώσεων για την προστασία της Σελήνης και του περιβάλλοντός της, ώστε στην Σελήνη να αποφευχθούν τα εδώ περιβαλλοντικά λάθη.
Πρόκειται για μια πρόταση ανοικτή σε ολόκληρη την κοινωνία για συνεργασία (δηλαδή, άλλες χώρες, κυβερνήσεις, κυβερνητικούς και μη κυβερνητικούς οργανισμούς, ιδιωτικές εταιρείες, βιομηχανικούς τομείς, χρηματοδοτικούς τομείς, πανεπιστήμια, ιδρύματα ανώτερης και ανώτατης εκπαίδευσης, ερευνητικά ιδρύματα και κέντρα, επιστημονικές ενώσεις, κοινωνικές και πολιτιστικές εταιρείες, μέσα μαζικής επικοινωνίας για ενημέρωση και, τελικά, απλούς πολίτες).
Δεν θα είναι, απλώς, ένας άλλος οργανισμός «φανατικών οπαδών του διαστήματος», αλλά ένα επαγγελματικό σύστημα για την προώθηση της ιδέας του Σεληνιακού Χωριού (Moon Village), με την αναβίωση, όπως και στο παρελθόν, π.χ. την προετοιμασίας και, τελικά, επιλογής Ελλήνων πολιτών, όχι κατ’ ανάγκην ενστόλων, ως υπερεθνικών Αστροναυτών της ανθρωπότητας.
Η διάχυση των ιδεών αυτών θα επιτρέψει ευρείας κλίμακας συζητήσεις για τους σκοπούς και την πραγματοποίηση του Moon Village, μέσω, τελικά, και των απλών πολιτών οι οποίοι δεν ανήκουν στην διαστημική κοινότητα, και λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες πολλών διαφορετικών πολιτισμών (Βόρειας Αμερικής, Ευρώπης, Ασίας, Αφρικής, Λατινικής Αμερικής), ώστε να μην θεωρηθεί, ότι πρόκειται για απλώς ένα «δυτικό μελλοντικό όραμα».
Θέλω να πιστεύω, ότι στο θέμα αυτό [ως προπομπό, όπως, ήδη, αναφέρθηκε, του προγράμματος για την εξερεύνηση του πλανήτη Άρη (και των αστεροειδών) κατά την δεκαετία 2030, με έναρξη των σχετικών επανδρωμένων πτήσεων της NASA περί το 2021, σε λιγότερο από μια πενταετία], με απαραίτητη την ενημέρωση του ευρύτερου κοινού), ενεργή θα είναι, σε συνεργασία πάντα με την ΓΓΕΤ, η συνεισφορά του Εθνικού Εκπροσώπου στον ΕΟΔ, του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, του ιδιωτικού φορέα και του νεανικού και ενθουσιώδους, υπό την αιγίδα του ΟΗΕ, Space Generation Advisory Council της χώρας μας.
Αλλά, τα ανωτέρω δεν είναι ο μοναδικός λόγος αυτής της αναφοράς μου στον υπό εκκόλαψη Ελληνικό Οργανισμό Διαστήματος. Υπάρχει και μια άλλη παράμετρος, εκπαιδευτικής φύσεως, εξαιρετικά σημαντική, αποφασιστική και, θα έλεγα, ίσως, και νομοτελειακά μοιραία για την δημιουργία, την επίτευξη των σκοπών και την τελική επιτυχία του Ελληνικού Οργανισμού Διαστήματος στο πλαίσιο των υπόλοιπων Εθνικών Οργανισμών Διαστήματος. Αυτή η παράμετρος η οποία, εδώ και πάρα πολύ καιρό, με ενδιαφέρει ως Αστρονόμο, και την οποία, υποπτεύομαι, την σκεφθήκατε, είναι η ίδια η Αστρονομία.
Πιο συγκεκριμένα, πρέπει σύντομα να συνειδητοποιήσουμε, ιδίως η αρμόδια «εξουσία» που πήρε αυτήν την πρωτοβουλία, αλλά και όλοι οι περί τα εκπαιδευτικά ασχολούμενοι, αρμόδιοι ή μη αρμόδιοι, της χώρας μας, ότι, μακροπρόθεσμα, αυτή η επιτυχία, για όλους μας, δεν είναι εγγυημένη, όσο οι Έλληνες μαθητές στα σχολεία μας δεν διδάσκονται το μάθημα «Αστρονομία», ούτε καν ως μάθημα επιλογής, αντίθετα, εθίζονται στον διωγμό της, ανεξάρτητα από τα ενδιαφέροντά τους.
Δηλαδή, η πρωτοβουλία της πολιτικής αρχής απευθύνεται τώρα και θα απευθύνεται στο μέλλον σε πολίτες, οι οποίοι ούτε έχουν διδαχθεί τίποτε, ούτε και τους έχει καλλιεργηθεί, αμέσως ή εμμέσως, αλλά επισήμως, το ενδιαφέρον για τις έννοιες Αστρονομία και Διάστημα, κατ’ εξοχήν αναφερόμενες, εξ’ υπαρχής, στο περιεχόμενο του Ελληνικού Οργανισμού Διαστήματος, όπως, βεβαίως, και κάθε άλλου Εθνικού Οργανισμού Διαστήματος.
Πιστεύω και ξαναπροτείνω, ότι μια αλλαγή της εκπαιδευτικής πολιτικής συστηματικού αποκλεισμού της «Αστρονομίας» και από τα σχολεία μας και από το προγραμματισμό της εθνικής διαστημικής πολιτικής θα συνιστούσε οργανωτική συνέπεια, επιστημονικό ρεαλισμό, ενδιαφέρον για την νεολαία, αισιόδοξο προγραμματισμό με μέλλον, αλλά και θα εξέφραζε την πραγματική ουσία του προγραμματισμού !!!
Εξάλλου, ας μην ξεχνούμε, ότι η επιτυχία μια τέτοιας πρωτοβουλίας, πέραν των χρημάτων, απαιτεί χρόνο, χρόνο πολύ και άλλη τόση προσπάθεια, και, από τους πολλούς, γνώση του αντικειμένου, επιμονή και ανοιχτό μυαλό.
Μερικές Καλοπροαίρετες Υποδείξεις
Ενόψει των ανωτέρω διαμορφωμένης αρνητικής και απογοητευτικής κατάστασης για την Αστρονομία, πιστεύω, ότι η εγρήγορση όλων είναι αναγκαία και, ιδιαίτερα, της νεολαίας.
Προς αυτήν, λοιπόν, την κατεύθυνση και αυτόν τον αντικειμενικό σκοπό, έχω μια πρόταση, μια επισήμανση και μια διαπίστωση: Στην την νεολαία από το (εν δυνάμει) ακροατήριο, σας προτείνω, και σήμερα και πάντοτε, να νοιώθετε ελεύθερα, όταν (πάντα ευγενικά, βεβαίως) θα θέλετε να κάνετε ερωτήσεις, επιστημονικές ή όχι, για να ζητήσετε την γνώμη του ως ειδικού. Λοιπόν, μην διστάζετε να ρωτάτε (αφού, μέχρι και σήμερα, λέμε «Ρωτώντας πας στην Πόλη»). Και ξέρετε γιατί; Διότι δεν υπάρχουν ανόητες ερωτήσεις. Υπάρχουν μόνον ανόητες απαντήσεις, για τις οποίες, βεβαίως, όποιος ή όποια καλοπροαίρετα ερωτά, ουδεμία ευθύνη φέρει!
Όσον αφορά στην επισήμανση, όπως έγραψε ο Martin Luther King, «Not everybody can be famous, but everybody can be great, because greatness is determined by service!».
Όσον αφορά, τέλος, στην διαπίστωση, με παρρησία, ειλικρίνεια και συναίσθηση ρεαλισμού, σας ομολογώ, ότι η φιλοσοφία μου για την έκφραση της επιστημονικής γνώμης των πραγματικά ειδικών αλλά και για τον σεβασμό που επιβάλλεται προς αυτήν την γνώμη από όλους, ειδικούς και μη ειδικούς, εκφράζεται απολύτως από τις επόμενες δύο, εννοιολογικά ακριβέστατες ρήσεις: «If you can’t explain it simply, you don’t understand it well enough» (Albert Einstein) και «The greatest danger of knowledge is not ignorance; it is the illusion of knowledge» (Stephen Hawking).
Ιδιαίτερα, δε, για τον Αστρονόμο, τον Αστροφυσικό, τον Κοσμολόγο, τον Τεχνολόγο του Διαστήματος, τον Περιβαλλοντολόγο του Διαστήματος, η προς τα έξω διάχυση, η σωστή διάχυση της ιδιαίτερα ενδιαφέρουσας και πολλαπλά χρήσιμης, ευρύτερης αστρονομικής θεματολογίας και γνώσης, άμεσα, μάλιστα, συνδεόμενης με την καθημερινή ζωή μας, γίνεται πιο επιτακτική, διότι, με δεδομένα τα σύγχρονα προγραμματικά σχέδια των αρμόδιων κρατικών φορέων για την πρωτοβάθμια και την δευτεροβάθμια εκπαίδευση. δυστυχώς και παραδόξως, όλες αυτές οι έννοιες που προανέφερα, αρμοδίως και επισήμως, δεν θεωρείται ούτε επιβεβλημένο, ούτε χρήσιμο, ούτε καν ενδιαφέρον να διδάσκονται στο σχολείο. Σαν να μην αντιλαμβάνονται, ότι «ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ ΔΙΑΣΤΗΜΑ ΧΩΡΙΣ ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ… ΔΕΝ ΓΙΝΕΤΑΙ» !!!
Κατ’ αντιδιαστολήν, όμως, προς την «εξουσία», υπάρχει μια ελπιδοφόρα εξαίρεση σ’ αυτόν τον απογοητευτικό κανόνα, η οποία κατέχει μια από τις πρωτεύουσες θέσεις πρωτοβουλίας. Και αυτή η εξαίρεση είναι η αφοσίωση, η ανιδιοτέλεια και ο ενθουσιασμός για αστρονομική προσφορά προς την νεολαία, μαθητική και φοιτητική, κο εκ μέρους μιας μικρής, αλλά αξιέπαινης μειοψηφίας της σχολικής και πανεπιστημιακής διδακτικής κοινότητας, πανελλαδικά! Συμφωνείτε;
Μια τρανή απόδειξη αυτής της εξαίρεσης είναι η ίδια η ύλη που δημοσιεύεται στο, γνωστό σας, ίσως, περιοδικό Physics News της Ε.Ε.Φ. Οι…προτιμήσεις, λοιπόν, της Ε.Ε.Φ., είναι ότι, σε ποσοστό, κατά μέσο όρο 61%, το περιοδικό δημοσιεύει άρθρα αναφερόμενα στην ευρύτερη θεματική περιοχή Αστρονομία.
Και, βέβαια, αυτή η απόδειξη δεν είναι η μόνη, διότι, όπως σαφώς, δηλώνουν επίσημοι παράγοντές της, πολλά από τα σχετικά συνέδρια της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών έχουν πάντοτε ως πυρήνα τους την Αστρονομία, την Αστροφυσική και την Κοσμολογία.
Ως μια τελευταία απόδειξη της ανάγκης για αλλαγή νοοτροπίας στην χώρα μας και για την Αστρονομία και την χώρα μας (πέρα από το γεγονός, ότι, πρόσφατα, υπεβλήθησαν 18 300 αιτήσεις για 8-14 θέσεις Αστροναύτη στην NASA!), σας αναφέρω, ότι στις 30 Μαρτίου 2016 κατά την διάρκεια του Διεθνούς Φεστιβάλ Επιστήμης στο Δουβλίνο, Ιρλανδία, το γνωστό Μετάλλιο της Πόλης του Εδιμβούργου, για το 2016, απονεμήθηκε από κοινού στο Γραφείο Αστρονομίας για την Ανάπτυξη και στην Διεθνή Αστρονομική Ένωση με την αιτιολογία «…for the creation and practical establishment of the Office of Astronomy for Development, which integrates the pursuit of scientific knowledge with social development for and with those most in need…».
Τι παράδειγμα προς μίμηση, αλήθεια, για σκεπτόμενους και προβληματιζόμενους συνανθρώπους μας !!!
Και αυτοί, μεν, που ασκούν την εξουσία, όχι με φιλοδοξίες για το σύνολο, είναι χρήσιμο να θυμούνται, ότι στη δημοκρατία του Κλεισθένη, 50 αντιπρόσωποι από κάθε φυλή (των δέκα αττικών φυλών) εναλλάσσονταν με κλήρο στην προεδρία της Βουλής που διαρκούσε 35 ημέρες και με πρόεδρο τον επιστάτη των πρυτάνεων που άλλαζε κάθε μέρα (!) και αμισθί (!!) …..
Όσοι, δε, νομοκάνονες αυτού του τόπου, πολλές φορές, νομοθετούν απερίσκεπτα ή και με εμπάθεια, π.χ. για την Αστρονομία, επιβάλλεται, πάντα, να θυμούνται, ότι «Αποφάσεις που χαρακτηρίζουν τις ζωές των ανθρώπων και, ιδιαίτερα, των νέων, δεν σχεδιάζονται μόνον με στατιστικά στοιχεία», ότι «Ειρήνη χωρίς δικαιοσύνη δεν υπάρχει» και, φυσικά, σύμφωνα με την σοφή ρήση του Αριστοτέλη, τελικά, «Νόμος είναι λογική χωρίς εμπάθεια».
Συμπεράσματα
Καταλήγω, λοιπόν, στο λογικότατο, για κάθε καλόπιστο συζητητή, συμπέρασμα, ότι, όπως ανέφερα και στην αρχή, η ευρύτερη αστρονομική και διαστημική θεματολογία αξίζει να διδάσκεται στο σχολείο, διότι, και σε διδάσκοντες και σε διδασκομένους, αποκαλύπτει νέους ορίζοντες, μια νέα αντίληψη ζωής και μιαν νέα αντίληψη σύνδεσης του σχολείου με την καθημερινή ζωή, μιαν αντίληψη που πρέπει να συνειδητοποιήσουν και οι κατά καιρούς διοικούντες και νομοκάνονες αυτού του τόπου.
Για, δε, την Αστρονομία, το συμπέρασμα είναι, ότι «Σχολείο χωρίς Αστρονομία…δεν γίνεται», «Διάστημα χωρίς Αστρονομία… δεν γίνεται» και, συνεπώς, ότι «Η κατανόηση του κόσμου γύρω μας, του Σύμπαντος, χωρίς Αστρονομία …δεν γίνεται!!!
Τα έχομε, άραγε, αυτά υπόψη; Μας απασχολούν; Μας ενδιαφέρουν, έστω;
Νικόλαος Κ. Σπύρου
Βαθύ Σάμου, 26 Μαΐου 2017
