«Το Εικοσιένα του Αλέξη Σεβαστάκη» - Γράφει ο Χρίστος Λάνδρος

Ο φιλόλογος, π. προϊστάμενος των Γενικών Αρχείων του Κράτους – Αρχεία Ν. Σάμου, κ. Χρίστος Λάνδρος, γράφει για την εξέχουσα προσωπικότητα που σημάδεψε με την παρουσία του τη σύγχρονη ιστορία του νησιού μας, τον νομικό και συγγραφέα Αλέξη Σεβαστάκη, 23 χρόνια μετά τον θάνατό του, στις 30 Ιουνίου 1999.

Έχουν παρέλθει είκοσι τρία χρόνια από τον θάνατο του Αλέξη Σεβαστάκη, ο λόγος του όμως παραμένει ζωντανός για να καθοδηγεί νέες προσεγγίσεις σε κάθε πτυχή της νεότερης ιστορίας μας. «Έχτισα τη μελέτη μου», έγραφε το 1996, «ελέγχοντας βασανιστικά το πλήθος των πληροφοριών, που ξεπηδά από τις σελίδες των εγγράφων». Το κείμενο που ακολουθεί αφιερώνεται στη μνήμη του.

Η συνεισφορά του Αλέξη Σεβαστάκη στην εξέλιξη της σαμιακής ιστοριογραφίας υπήρξε μεγάλη και μέχρι σήμερα δεν έχει αποτιμηθεί. Σπούδασε στη Νομική Σχολή του πανεπιστημίου Αθηνών και σταδιοδρόμησε επαγγελματικά ως δικηγόρος. Οι συμπατριώτες μας τον γνώριζαν ως μαχητικό δικηγόρο και ως πολιτευτή της Αριστεράς, ο οποίος είχε συλληφθεί από τη χούντα του 1967 και έζησε σχεδόν μέχρι τέλους της επταετίας στην εξορία. Όμως δεν είχε μόνον αυτές τις ιδιότητες.

Δεινός αγορητής στις δικαστικές αίθουσες, γοητευτικός αφηγητής μικρών ή μεγάλων ιστοριών που σύντομα βρήκαν διέξοδο σε δυο λογοτεχνικά είδη: το διήγημα και το μυθιστόρημα. Ο λιτός και απέριττος λόγος του αλλά και οι εσωτερικοί του συγκρουσιακοί διάλογοι παρήγαγαν εκπληκτικά θεατρικά κείμενα που είχε εκτιμήσει ο Κάρολος Κουν και είχε περιλάβει στο ρεπερτόριο του Θεάτρου Τέχνης[1]. Ο Αλέξης Σεβαστάκης ήταν ενεργός πολίτης, συχνά αρθρογραφώντας στον τοπικό τύπο αρχικά θίγοντας σημαντικά ζητήματα της οικονομίας και κοινωνίας της Σάμου και αργότερα στον αθηναϊκό τύπο ως διανοούμενος της Αριστεράς. Ο ίδιος έγινε εκδότης τοπικής εφημερίδας, της Δημοκρατικής,με στόχο την παρέμβαση της ιδεολογίας στα δρώμενα του τόπου και την ανάδειξη θεμάτων που αποσιωπούνταν ή θεωρούνταν δευτερεύουσας σημασίας. Μετά τη μεταπολίτευση, ασχολήθηκε με την πολιτική και εξελέγη βουλευτής Σάμου, ενώ παράλληλα συνέχισε τις ιστορικές του έρευνες που απορρόφησαν μέγα μέρος της δραστηριότητάς του, αν και στη δεκαετία του 1980 έχαιρε μεγάλης εκτίμησης ως λογοτέχνης και θεατρικός συγγραφέας. Η εσωτερική του ανάγκη για ερμηνεία της σύγχρονης πολιτικής και κοινωνικής πραγματικότητας τον οδήγησε στη σύνταξη σύντομων επιφυλλίδων σε αθηναϊκές εφημερίδες και για μεγάλο χρονικό διάστημα μέχρι το θάνατό του στην Αυγή με τίτλο «Εξ αφορμής». Τα «εξ αφορμής» έπαυσαν μαζί του τον Ιούνιο του 1999. 

Αλέξης Σεβαστάκης (1925 - 1999)

Εκείνος ο τομέας που τον απορρόφησε σε όλη τη διάρκεια της ζωής του, δηλαδή μετά την αποφοίτησή του από το πανεπιστήμιο, ήταν η Ιστορία. Ως νομικός ασχολήθηκε με την εξέλιξη του δικαίου στη Σάμο στη μακρά διάρκεια. Ο μπρωντελικός όρος της μακράς διάρκειας δεν είχε ακόμα υιοθετηθεί από Έλληνες ιστορικούς. Θα ήταν ένα μεγάλο θέμα μεγάλης χρονικής διάρκειας περιορισμένο σε ένα μικρό τόπο. Μακροϊστορία και μικροϊστορία παράλληλα. Η μακρά διάρκεια που ερευνούσε ο Σεβαστάκης εκτεινόταν από τον 16ο έως τον 19ο αιώνα και τις αρχές του 20ού και περιελάμβανε την περίοδο της τουρκοκρατίας, της Επανάστασης και της Ηγεμονίας. Ερευνώντας την Επανάσταση διαπίστωσε έγκαιρα τη σημασία και τη δυναμική του κινήματος των Καρμανιόλων. Μια δυναμική που τον συγκινούσε ιδιαίτερα, διότι ταίριαζε με τους δικούς του αγώνες στην Εθνική Αντίσταση, στη Μέση Ανατολή, στη μεταπολεμική Σάμο, στους πολιτικούς του αγώνες. Στη δυναμική των κινημάτων στην ιστορία οικοδόμησε τη δική του ερμηνεία και ανάλυση της Επανάστασης. Το παρόν άρθρο θα εστιάσει σ’ αυτό κυρίως. Πώς αντιμετώπισε το Εικοσιένα ο Αλέξης Σεβαστάκης ως έκφραση και πραγμάτωση της ιδεολογίας τουκινήματος των Καρμανιόλων.

Την ύπαρξη και διαμάχη των προεπαναστατικών παρατάξεων Καρμανιόλων – Καλικαντζάρων (προοδευτικών, φιλελεύθερων –συντηρητικών) είχαν αναφέρει στα συγγράμματά τους και οι ιστορικοί του 19ου αιώνα Επαμεινώνδας και Νικόλαος Σταματιάδης. Περισσότερο όμως τους ανέφεραν «χάριν περιεργείας» και όχι ως δρώντα πρόσωπα της ιστορίας. Η προσφορά των δυο ιστορικών του 19ου αιώνα υπήρξε μεγάλη καθώς διέσωσαν πλήθος εγγράφων για την επανάσταση, τα οποία συνεισφέρουν τα μέγιστα σε νέες προσεγγίσεις. Ανάμεσά τους και με το ίδιο πνεύμα «χάριν περιεργείας» δημοσίευσαν και το κείμενο του τοπικού πολιτεύματος, του Στρατοπολιτικού συστήματος Σάμου. Προβάλλοντας ρομαντικά και ιδεαλιστικά το ρόλο της προσωπικότητας οι ιστορικοί «υποτίμησαν ή μηδένισαν ή δεν αξιολόγησαν σαν καίριο ιστορικό δεδομένο την ύπαρξη του κινήματος των Καρμανιόλων», της πολυθρύλητης «Καρμανιολίας» όπως χαρακτήριζε ο αρχιεπίσκοπος Σάμου. Ο Α. Σεβαστάκης όριζε το κίνημα ως εξής: «Ο καρμανιολισμός ήταν η ιδεολογική και οργανωτική αποκρυστάλλωση συστήματος ιδεών, βαθιά επαναστατικών, σ’ όλους τους τομείς του κοινωνικού βίου»[2]. Όταν μιλάμε για το «21 του Α. Σεβαστάκη», εννοούμε αυτή την οπτική και ερμηνεία του σαμιακού 21 μέσα από την επίδραση ιδεών ενός επαναστατικού κινήματος.

Η δυναμική των πολιτικών αγώνων στη Σάμο προβλήθηκε για πρώτη φορά από τον Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου και στηριζόταν σε αρχειακές πηγές που κατείχε ο ίδιος αλλά και στα Σαμιακά των ανωτέρω ιστορικών[3]. Ακολούθησε η διδακτορική διατριβή του Αλέξη Σεβαστάκη, ο οποίος μελετώντας το δίκαιο διαπίστωσε την επίδραση των ιδεών του Διαφωτισμού και των επαναστάσεων στη διαμόρφωση της σαμιακής κοινωνίας προεπαναστατικά, που εκδηλώθηκε καθαρά στο κίνημα των Καρμανιόλων, όπως είχε περιγραφεί στο Χρονικό του Γεωργίου Σαλαμαλέκη, μια έμμετρη αφήγηση των προεπαναστατικών κοινωνικών αγώνων στη Σάμο. Την επίδραση των κινημάτων και των ιδεών στη διαμόρφωση πολιτικής συμπεριφοράς ο Αλέξης Σεβαστάκης τη μελέτησε σε βάθος, επικεντρώνοντας την ανάλυσή του κυρίως στο τοπικό πολίτευμα στη διάρκεια της επανάστασης το γνωστό μας «Στρατοπολιτικόν Σύστημα Σάμου». Αυτά κυρίως ανέδειξε με επίμονη στόχευση.

Στη διατριβή του με τίτλο Το δημόσιον δίκαιον εν Σάμω Κατά την Τουρκοκρατίαν, την Επανάστασιν και το Ηγεμονικόν καθεστώς (ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 1969), ο Σεβαστάκης αφιέρωσε αναλογικά τις περισσότερες σελίδες στην παρουσίαση και ερμηνεία του τοπικού πολιτεύματος κατά την Επανάσταση. Νομίζω ότι μετά την δική του ανάλυση δεν έχει γίνει άλλη τόσο εμπεριστατωμένη, ακόμα και στις πρόσφατες προσεγγίσεις της Επανάστασης τόσο από τον Μ. Σακελλαρίου, όσο και από τον Κ. Μπέλση, οι οποίοι αναφέρθηκαν εκτενώς στην προσωπικότητα του Γεωργίου Λογοθέτη Λυκούργου[4]. Οι αναλύσεις τους όμως γονιμοποίησαν νέες προσεγγίσεις, ώστε να γραφούν σχετικά άρθρα που φωτίζουν από διάφορες πλευρές το τοπικό σύστημα της Σάμου[5].

Ο Σεβαστάκης, και λόγω του θέματος της διατριβής, επιμένει στην ανάλυση του Στρατοπολιτικού συστήματος τόσο ως προς το σύστημα διοικήσεως που καθιέρωνε, όσο και ως προς την απονομή της δικαιοσύνης σε περίοδο επαναστατική για το ιδιωτικό και το ποινικό δίκαιο. Στο Στρατοπολιτικό οριζόταν ότι οι διαφορές θα κρίνονταν κατά την Εξάβιβλο του Αρμενοπούλου, αλλά και σύμφωνα με το εθιμικό δίκαιο που είχε διαμορφωθεί με την πάροδο του χρόνου. Εξετάζοντας προσεχτικά τα άρθρα του τοπικού πολιτεύματος, κατέληξε στην συγκρότηση εικόνας της δικαστηριακής οργάνωσης, η οποία δεν ήταν «διακεκριμένη» από την εκτελεστική εξουσία των εφόρων, των πολιτικών κριτών και του γενικού Διοικητή. Δεν υπήρξε δηλαδή διάκριση εξουσιών στο τοπικό πολίτευμα, αλλά συγκρότηση δυο μορφών δικαστηρίων: των πολιτικών και τα ποινικών. Στα πρώτα επιλύονταν από τους εφόρους των χωριών μικρές διαφορές, θα λειτουργούσαν ως διαιτητικά δικαστήρια, ενώ οι πολιτικοί κριτές θα ήταν το πρωτοβάθμιο και δευτεροβάθμιο δικαστήριο. Στα ποινικά ο γενικός Διοικητής θα ασκούσε όλη τη δικαστική εξουσία για τις εγκληματικές υποθέσεις, ενώ οι τελώνες και ο αστυνόμος μπορούσαν να επιβάλλουν χρηματικές ποινές και πρόστιμα. Αν και τα παραπάνω καθορίζονταν από συγκεκριμένα άρθρα του πολιτεύματος στα κεφάλαια «περί χρεών» (Γενικού Διοικητή, Πολιτικών Κριτών, εφόρων, αστυνόμου, τελωνών), στα αρχεία ,που έχουν διασωθεί από αυτή την περίοδο, έχουν καταγραφεί περιπτώσεις επιβολής ποινών μόνον εκ μέρους του Γενικού Διοικητή, ενώ στον μεγάλο Κώδικα έχουν σημειωθεί έσοδα από χρηματικές ποινές χωρίς να σημειώνεται από ποιον είχαν επιβληθεί. 

Ο Αλέξης Σεβαστάκης σε συνέδριο με θέμα: «Η Σάμος από τα Βυζαντινά χρόνια έως σήμερα» (Ξενοδοχείο «Δόρυσσα», αίθουσα «Σίβυλλα» - 1995)

Στον δυναμικό ρόλο των ιδεών και των κινημάτων στην Ιστορία, ο Α. Σεβαστάκης θα επανέλθει και σε μεταγενέστερες μελέτες του που είδαν το φως της δημοσιότητας στη μεταπολίτευση από το 1980 και μετά. Μετά την αποκατάσταση της Δημοκρατίας βρήκε την ευκαιρία και είχε την ευχέρεια να διευρύνει τις ιστορικές του έρευνες στις πηγές και στη βιβλιογραφία. Πάνω σ’ αυτά τα δύο στηρίχθηκε ως μαχόμενος ερευνητής -ιστορικός. Το 1980 εξέδωσε μικρής έκτασης μελέτη για τον Ιωάννη Λεκάτη, εξετάζοντας μέσα από τη βιογραφία του την παρουσία του ως λογίου στην Επανάσταση. Έθεσε το ερώτημα πώς θα ενεργήσει ένας μορφωμένος στη δίνη των επαναστατικών εξελίξεων, ποιες απόψεις θα διατυπώσει, πόσο θα επιδράσει στους συγχρόνους του και ποιες επιλογές θα κάνει. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1985, αξιοποιώντας μιαν αναπάντεχη ανακάλυψη εγγράφων στο Ιστορικό Αρχείο Σάμου που είχαν σταχωθεί σε χειρόγραφο κώδικα της Ηγεμονίας, αλλά αφορούσαν προηγούμενη περίοδο της «Σαμιακής Πολιτείας», θα παρουσιάσει τα δύσκολα βήματα της απελπισμένης Σάμου, όταν έμεινε εκτός των ορίων του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Τα ερωτήματα αμείλικτα: πώς λειτούργησε τότε το «Στρατοπολιτικό σύστημα»; Πώς έδρασε ο ηγέτης Λογοθέτης Λυκούργος; Πώς εξελίχθηκε ο εκ προοιμίου μάταιος διπλωματικός αγώνας; Η ολιγοσέλιδη αλλά εξαίρετη μελέτη του, με τίτλο Σαμιακή Πολιτεία 1830-1834 Λογοθέτης Λυκούργος από τις εκδόσεις Διογένης, κυκλοφόρησε το 1985. Πολύτιμη εκείνη η μελέτη, δυσεύρετη πια, διότι η μισή της έκταση περιλαμβάνει το αρχειακό τεκμήριο από το Αρχείο του Διευθυντηρίου, στο οποίο καταχωρίσθηκαν τα εξερχόμενα έγγραφα της διοίκησης του Λυκούργου δύο κρίσιμων μηνών Ιουλίου και Αυγούστου 1833.

Στο ίδιο χρονικό διάστημα 1980-1985 θέλησε να προσεγγίσει τη Σάμο στη μακρά διάρκεια υπό την οπτική του δικαίου και της εφαρμογής του. Στη μεγάλη διάρκεια από τον επανοικισμό της Σάμου μέχρι και το τέλος της Ηγεμονίας, η Επανάσταση αποτελούσε ένα μεγάλο γεγονός μικρής χρονικής έκτασης. Το ερώτημα ήταν: πώς εξελίχθηκε το δίκαιο και η δικαστική εξουσία α. στην περίοδο της τουρκοκρατίας 1570-1821, β. στην περίοδο της επανάστασης 1821-1834, γ. στην περίοδο της Ηγεμονίας σε δυο επιμέρους περιόδους 1834-1849 και 1850-1912. Κομβικό σημείο οι εξεγέρσεις και πώς το δίκαιο επηρεάζεται από θεσμούς διοικητικούς, εκκλησιαστικούς, εξωγενείς και ενδογενείς, από τα έθιμα και τις επιδράσεις της ιστορίας του δικαίου. Η νέα του μελέτη με πληθώρα αρχειακών πηγών και βιβλιογραφικών αναφορών εκδόθηκε το 1986 με τίτλο Δίκαιο και Δικαστική εξουσία στη Σάμο 1550-1912 Με ανέκδοτα έγγραφα από τις εκδόσεις του Ιστορικού Αρχείου Εμπορικής Τράπεζας. Η αναφορά του στην Επανάσταση σ’ αυτό το βιβλίο δεν έχει μεγάλη έκταση, αλλά εντάσσεται σε μια ενιαία προβληματική ιστορικής ανάλυσης.

Η αναζήτηση νέων πηγών και η εκ νέου ανάγνωση των ήδη δημοσιευμένων, για τον Αλέξη Σεβαστάκη ήταν μεν αναγκαία, αλλά μόνον όταν μπορούσαν να ενταχθούν στη συνολική ιστορία. Το βιβλίο του Το κίνημα των Καρμανιόλων στη Σάμο 1805-1812, Με ανέκδοτα έγγραφα, που κυκλοφόρησε το 1996 από τις εκδόσεις του Πνευματικού Ιδρύματος Σάμου «Ν. Δημητρίου» αποτυπώνει τις απόψεις του και τη μεθοδολογία του ως ιστορικού. Τα γεγονότα προετοιμάζονται στο χρόνο, εκδηλώνονται, και ασκούν επιδράσεις στο παρόν και στο μέλλον των κοινωνιών όπου συμβαίνουν. Οι πηγές που αναζήτησε στην Ιστορική Εθνολογική Εταιρεία, στα «τεφτέρια» των προεπαναστατικών προεστών της Σάμου, γονιμοποίησαν και στερέωσαν τη σκέψη του ιστορικού για τον ρόλο του κινήματος στην Ιστορία. Για τις αρχειακές πηγές θα σημειώσει πως διασώζουν βέβαια το πρωτογενές υλικό και συμβάλλουν σε πολλαπλές προσεγγίσεις. «Φρονώ όμως ότι χωρίς την εγκατοίκηση του υλικού στον ιστορικό χώρο της εποχής του και χωρίς την ενοφθάλμιση των μαρτυριών του με τα στοιχεία της γνωστής, εν μέρει, τοπικής ιστορίας, δεν επιτυγχάνεται η ανάδειξη των εγγράφων και δεν φωτίζονται οι εσωτερικές αρθρώσεις τους…». Οι Καρμανιόλοι αυτής της περιόδου ήταν για τον Σεβαστάκη τα δρώντα πρόσωπα της Ιστορίας που, αν κι έχασαν την προεστία το 1812, «Στο βάθος του ιστορικού ορίζοντα τους περίμενε ο Απρίλιος του 1821, η Εθνεγερσία, οι θυσίες και η άφθιτη δόξα». Ο αγώνας τους κράτησε μέχρι το 1834 και η Σάμος ήταν «ως το τέλος το μόνο ελεύθερο νησί του Αιγαίου».

Ο θάνατός του το 1999 ανέκοψε μια άλλη έρευνα που θα ξεκινούσε για τον απόηχο των ιδεών των Καρμανιόλων και την εξέλιξη όσων υποχρεωτικά εκπατρίστηκαν από τη Σάμο με την εγκαθίδρυση του ηγεμονικού καθεστώτος. Πρόλαβε ωστόσο μελέτες για την περίοδο της Σαμιακής Πολιτείας 1830-1834, για επιμέρους πρόσωπα συντάσσοντας το «Ανθρωπολόγιο» της Επανάστασης, για τον Αντώνιο Γεωργιάδη και τη στάση του κατά την Επανάσταση, άρθρα και μελέτες που κυκλοφόρησαν μετά το θάνατό του σε τόμο με τίτλο Ιστορικά Ανάλεκτα, από τις εκδόσεις του ΠΙΣΝΔ, το 2005. Στον εν λόγω τόμο συγκεντρώθηκαν επιμέρους δημοσιευμένες και αδημοσίευτες μελέτες του, οι περισσότερες των οποίων αφορούσαν το 21.

Την όλη προβληματική του για το 21 ανέδειξε και σε μια άλλη μελέτη του με τίτλο Ιστορικά Νέου Καρλοβάσου Σάμου 1768-1840, που εκδόθηκε το 1995 από ΠΙΣΝΔ. Σ’ αυτήν ενέταξε την καθημερινότητα, τους θεσμούς, τα πρόσωπα του μικρού γενέθλιου τόπου του στον μεγαλύτερο χώρο της Σάμου και στον ακόμη ευρύτερο χώρο της ιστοριογραφίας. 

Στιγμιότυπο από την τιμητική εκδήλωση για τον Αλέξη Σεβαστάκη, από το περιοδικό «Μανδραγόρας». Μαζί του οι φιλόλογοι κ.κ. Θεόδωρος Σαρρηγιάννης και Χρίστος Λάνδρος (Αθήνα, 21η Απριλίου 1999)

Το 21 του Αλέξη Σεβαστάκη υπήρξε προνομιακός χώρος ιστορικής έρευνας, μιας αγωνιστικής περιοχής χρόνου, χώρου, ιδεών και αναλύσεων θεωρίας και πράξης. Στην ημερίδα που είχε αφιερώσει το περιοδικό Μανδραγόρας στις 21 Απριλίου 1999 ο αείμνηστος Φίλιππος Ηλιού ανέφερε τα εξής: «Μελετώντας την ιστορία της Σάμου ο Αλέξης προσήλθε και με άλλη σκευή και με άλλες προϋποθέσεις και με άλλες σκοπιμότητες. Θέλησε, σαν καλός ιστορικός που ήταν, να ξεκινήσει από τις πηγές και σε μεγάλο βαθμό τις πηγές αυτές έπρεπε να τις ανασυγκροτήσει, να τις εφεύρει και να τις φέρει σ’ ένα μέτρο ώστε να είναι προσβάσιμη η περαιτέρω επεξεργασία, κατανόηση και γνώση.» Η προσέγγιση του 21 από τον Αλέξη Σεβαστάκη ανέδειξε θεσμούς ενεργούς, ανθρώπους με σάρκα και οστά, πάσχοντες και αγωνιζόμενους για την ελευθερία και τη δικαιοσύνη. Ο Ηλιού είδε στο ιστοριογραφικό έργο του Αλέξη Σεβαστάκη την αρχή ανάπτυξης ιστορικών σπουδών στη Σάμο και τον ίδιο τον ιστορικό ως «μοναχικό εμπνευστή ονείρων» που θα εμπνέει νέους ιστορικούς να συνεχίσουν με αγάπη τη μελέτη της τοπικής ιστορίας.

Χ. Λάνδρος
30-6-2022

Από την έντυπη έκδοση του "Σαμιακού Βήματος"

(Αρ. φύλλου 4336 - 23.7.2022)

[1] Τα πέντε θεατρικά του (Πολιορκία Α΄, Ταξίδι εργασίας, Ο τοίχος, Το συνέδριο, Πολιορκία Β)΄ εκδόθηκαν σε έναν τόμο με τίτλο Θέατρο από τις εκδόσεις Διογένης, Αθήνα 1984. Συνολικά εκδόθηκαν σε δυο τόμους με τίτλο Πολιορκίες από τις εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000

[2] Α. Σεβαστάκης, Οι Καρμανιόλοι στην Επανάσταση της Σάμου. Ιωάννης Λεκάτης, Διογένης, Αθήνα 1980, σ. 8

[3] Σακελλαρίου Μιχαήλ Β., Θέματα νέας Ελληνικής Ιστορίας, τόμ. Α. Ηρόδοτος, Αθήνα 2011, σ. 279-410, όπου περιλαμβάνονται παλιότερες δημοσιεύσεις του ( «Τα πολιτεύματα και η διοίκησις της Σάμου κατά την Επανάστασιν 1821-1834» [αρχική δημοσίευση Αθηνά 1940] «Κοινωνικοπολιτικοί αγώνες στη Σάμο 1801-1813, 1821-1834, βάσει και νέων πηγών» που συντάχθηκε μεν το 2008 αλλά περιλαμβάνει εκτενή αποσπάσματα από δημοσιεύματα του ιδίου στα Φιλολογικά Χρονικά 1944).

[4] Σακελλαρίου Μιχαήλ Β., Ένας συνταγματικός δημοκράτης ηγέτης κατά την επανάσταση του ’21. Ο Γ. Λογοθέτης Λυκούργος της Σάμου (1772-1850), Ηράκλειο (Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης) 2014∙ Μπέλσης Κωνσταντίνος, Από την οθωμανική νομιμότητα στο εθνικό κράτος. Το «άτομο» στο επίκεντρο της Ιστορίας. Λυκούργος Λογοθέτης (1772-1850) Πολιτική βιογραφία. Αθήνα (εκδ. Παπαζήση) 2014

[5] Ο Σεβαστάκης επανήλθε αργότερα συμπληρωματικά. Αλέξης Σεβαστάκης, «Το ‘Στρατοπολιτικόν σύστημα’ Σάμου και η Κεντρική Ελληνική Διοίκηση», στο Ιστορικά Ανάλεκτα, έκδ. ΠΙΣΝΔ, Αθήνα 2005, σ. 33-62.Βλ. και Μανόλης Ι. Βοϊκλής, «Ο Στρατοπολιτικός Διοργανισμός και τα επαναστατικά πολιτεύματα του Αγώνα (1821-1827) Συσχετισμοί και αντιθέσεις» στο Πρακτικά Συνεδρίου 1821 Σάμος και επανάσταση Αθήνα 2011., σ. 25-41. Χ. Λάνδρος, «Η δυναμική του Στρατοπολιτικού Συστήματος Σάμου», Απόπλους 70 (2016-2017), σ. 173-177