Εκδόσεις για την Επανάσταση του 1821 στη Σάμο

Αλέξης Σεβαστάκης - Το κίνημα των «Καρμανιόλων» στη Σάμο 1805-1812  Με ανέκδοτα έγγραφα Έκδοση: Πνευματικό Ίδρυμα Σάμου «Νικόλαος Δημητρίου» Βιβλιοθήκη Επιστημονικών Εκδόσεων, αρ. 9, Αθήνα 1996 [1] Το προσόν της μυθιστορηματικής αφήγησης ενός καθαρά επιστημονικού έργου είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα της γραφής του Αλέξη Σεβαστάκη, είτε πρόκειται για λογοτεχνία, είτε πρόκειται για ιστορία ή νομικό κείμενο. Στην παρούσα μελέτη παρουσιάζει μια εξαιρετική πηγή για τις αρχές του 19ου αιώνα στη Σάμο: Πρόκειται για τα τεφτέρια των εξόδων του κοινού της Σάμου που ανέσυρε ο ίδιος από το Αρχείο της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας καθώς και τη σημείωση εξόδων για την αποστολή πληρεξουσίου στην πρώτη Εθνική Συνέλευση το 1821.

Δίπλα στα έγγραφα και σε διαρκή συνομιλία δημοσιεύει μεγάλα τμήματα από το έμμετρο χρονικό του Αναγνώστη Σαλαμαλέκη [2] με τον τίτλο Ιστορική διήγησις των κατά την νήσον Σάμον συμβεβηκότων από αωη΄ άχρι του αωια΄ διά στίχων πολιτικών, συγγραφείσα αυτόπτη τινί και αυτηκόω πάντων, ού το όνομα εν τέλει ένεστι. Παρέχεται έτσι σε μας η δυνατότητα πιστής σχεδόν αναπαράστασης της περιόδου εκείνης του τέλους του 18ου αιώνα και των αρχών του 19ου στη Σάμο, όταν «ο κοινωνικός βίος της Σάμου αναταράχθηκε από βίαιες συγκρούσεις» μεταξύ δύο φατριών, των «καρμανιόλων» και των «καλικαντζάρων». Είναι η απαρχή της εποχής που οδήγησε με εθνικά προτάγματα πλέον στην έκρηξη της Επανάστασης.

Στη Σάμο την εποχή εκείνη το αυτοδιοικητικό καθεστώς εκπροσωπείται από τους μεγάλους προεστούς που διοικεί με σκληρή και ιδιοτελή εξουσία μαζί με τους επικυρίαρχους Οθωμανούς, ενώ η μεγάλη μάζα του πληθυσμού συνεχίζει την «από αιώνων» γεωργική διαδικασία και είναι ανυπεράσπιστη μπροστά στην αρρώστια, τις καταστροφές της παραγωγής και τις αυθαιρεσίες των ισχυρών. «Απέναντι ή παράλληλα προς τον αγροτικό πληθυσμό αναδύεται και δρα η ολιγάριθμη ομάδα των ανθρώπων της θάλασσας και του εμπορίου. Κοινό χαρακτηριστικό τους η αποκόλληση από την ακινησία της γης και η ριψοκίνδυνη κινητικότητα της αγοράς, του ταξιδιού, του φόβου, της ζημίας και της προσδοκίας του κέρδους…» Μετά κυρίως τη Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774) αναπτύσσεται και αποκτά πλούτο. «Οι εξαγωγές κρασιού, σταφίδας και λαδιού προς την Οδησσό, Ταηγάνι και άλλα ρωσικά λιμάνια απέφεραν κέρδη εκατό ως εκατόν πενήντα στα εκατό. …Διαμορφώθηκαν πια οι παράλιες ζώνες εμποροναυτικής δραστηριότητας στο Νέο Καρλόβασι, στον κόλπο του Βαθυού, στο Ποτοκάκι ή Ποτόκι, στον Πάλο Κουμεϊκων, και στη Σπηλιά Μαραθοκάμπου…»

Μαζί με το χρήμα διακινούνται και οι νέες ιδέες του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης. Αυτοί αποτελούσαν τη φατρία των καρμανιόλων που συγκρούστηκε σφοδρά με την φατρία των καλικαντζάρων, που εκπροσωπούσαν την παλαιά τάξη των μεγάλων προεστών. Το κυρίαρχο αίτημα ήταν ο έλεγχος των οικονομικών. Η σύγκρουση ξεκίνησε το έτος 1805 με επικράτηση των καρμανιόλων και τελείωσε το 1812 με παλινόρθωση των καλικαντζάρων. Αυτή την εποχή εμφανίζεται ο Γεώργιος Λογοθέτης μορφωμένος, πλούσιος, έτοιμος να προτείνει νέες ιδέες για την διαχείριση των οικονομικών του τόπου. «Η ιστορία επέλεξε τον άνθρωπο που η ανύποπτη χειρονομία του θα έσυρε την αυλαία για να διαδραματισθούν στη σκηνή της Σάμου πολλά και σημαντικά γεγονότα και να εισβάλει στο προσκήνιο ο πολιτικός ηγέτης Γεώργιος Λογοθέτης…»

Η επικράτηση των καρμανιόλων δεν έγινε χωρίς αναταράξεις. Οι διαδοχικές αναλήψεις της εξουσίας τους ακολουθούνταν από πράξεις βίας των παλιών προεστών, καταδίκες και δημεύσεις περιουσιών των αντιπάλων.

Το σύστημα των καρμανιόλων ανατράπηκε οριστικά το 1812. «Το πώμα όμως της Ιστορίας είχε εκτιναχθεί», γράφει ο συγγραφέας. Ο Γεώργιος Λογοθέτης εμφανίστηκε πλέον στη Σάμο τον Απρίλη του 1821, «ως πανίσχυρος ηγέτης της Εθνεγερσίας, αρχηγός και «στρατηγός» των «καρμανιόλων». Η ιστορία τον περίμενε». Με ένα νέο όνομα: Λογοθέτης Λυκούργος.

Η παρακαταθήκη που άφησαν οι πρώιμοι αυτοί επαναστάτες ήταν πολύ μεγάλη. Εισήγαγαν νέες πολιτικές ιδέες. Ενώ διατήρησαν το αυτοδιοικητικό σύστημα ενεργοποίησαν την ουσιαστική λειτουργία των θεσμών, της Συνόδου των Μεγάλων Προεστών και των κατά χωρία, Μικρών και τον ανέδειξαν σε ύψιστο βήμα έκφρασης της κοινωνικής συνείδησης του πληθυσμού. Οι διαχειριστές των οικονομικών όφειλαν εκεί να καταθέτουν τα «τεφτέρια των λογαριασμών του «Κοινού». Τα τεφτέρια που δημοσιεύονται στο παρόν έργο προέρχονται από την περίοδο της διακυβέρνησής τους. Έδωσαν αξία στη συμμετοχή ανδρών και γυναικών στις συνόδους. Καλλιέργησαν έτσι την ιδέα της λαϊκής κυριαρχίας στηριγμένης όμως στην υποχρεωτική λογοδοσία των αρχόντων και στους ηθικούς κανόνες της μέγιστης πληροφόρησης. Διέχυσαν την εξουσία στη συλλογική σκέψη και των τριών Μεγάλων Προεστών… «Βαθμιαία κατά στάδια μετέτρεψαν το πνεύμα της ναρκωμένης υποταγής στους ισχυρούς προύχοντες και στους Οθωμανούς συνεξουσιαστές, σε δύναμη αντίστασης…΄Ετσι καλλιέργησαν μια ποιοτικά διαφορετική «αλληλεγγύη» μεταξύ του πληθυσμού…Εχθρός του «Κοινού» έγινε αυτός που συντασσόταν με την οθωμανική αυθεντία και όχι αυτός που αμφισβητούσε τη «δικαιοσύνη» της».

Οι καρμανιόλοι μυούνται λίγα χρόνια αργότερα στη Φιλική Εταιρεία, εφαρμόζουν τις ίδιες αρχές (άσκηση συλλογικής ευθύνης με τον Στρατοπολιτικό Διοργανισμό και τις γενικές συνελεύσεις, έλεγχος των οικονομικών). Κατάφεραν να κρατήσουν τη Σάμο ελεύθερη μέχρι το 1834. Στη διάρκεια της Επανάστασης ήρθαν πάλι αντιμέτωποι με τους καλικάντζαρους, που αρκετοί από αυτούς εκφράστηκαν ως φιλότουρκοι ή αδυσώπητοι εχθροί του Λυκούργου. Οι ίδιες αυτές αρχές διαπερνούσαν όλη τη διάρκεια της σαμιακής πολιτείας (1830-1834) και μία από αυτές, ο θεσμός της γενικής συνέλευσης. θα διατηρηθεί και κατά τη διάρκεια της Ηγεμονίας (1834-1912).

Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα είναι η παράθεση στο Παράρτημα όλων των τεφτεριών. Μέσα από κει αναδύονται πλήθος πληροφορίες για το παρελθόν μας. Οι καραβοκύρηδες, οι έμποροι, οι πολιτικοί, τα χρέη και τα δοσίματα, αλλά και η γλώσσα και οι νοοτροπίες και τόσα άλλα περιμένουν τους νέους αναγνώστες.

Αγγέλα Χατζημιχάλη
Από τη Βιβλιοθήκη των Γενικών Αρχείων του Κράτους Νομού Σάμου

Από την έντυπη έκδοση του "Σαμιακού Βήματος"

---

[1] Τα κείμενα εντός εισαγωγικών είναι του συγγραφέα.

[2] Ο Α. Σαλαμαλέκης είχε άμεση συμμετοχή στα γεγονότα, και κατέθεσε την προσωπική του μαρτυρία με αντικειμενικότητα αλλά με έκδηλη ιδεολογική συγγένεια με τους καρμανιόλους.Το χρονικό διέσωσε ο ιστορικός Νικόλαος Σταματιάδης.