Κι ακόμα πως οι εκκλησίες θα λειτουργούσαν χωρίς εκκλησίασμα τη Μεγάλη Εβδομάδα και το Πάσχα. Και μάλιστα ότι οι σχετικές κυβερνητικές απαγορεύσεις θα είχαν καθολική αποδοχή λόγω της πανδημίας. Ωστόσο, η ζωή συνεχίζεται με τα απρόοπτα της και η μνήμη είναι ή οφείλει να είναι παρούσα για τα σημαντικά γεγονότα που καθόρισαν τη ζωή της πατρίδας μας μέχρι σήμερα.
Αυτές τις ημέρες, λοιπόν, αξίζει να θυμηθούμε πως στις 18 Απριλίου είναι η επέτειος της έκρηξης της επανάστασης του 1821 στη Σάμο. Η επανάσταση άρχισε από το Πάνω Βαθύ με επικεφαλής τον μυημένο στη Φιλική Εταιρεία οπλαρχηγό καπετάν Κωνσταντή Λαχανά, μεταδόθηκε στους Μυτιληνιούς, ενώ στην τότε πρωτεύουσα του νησιού, τη Χώρα, υπήρχαν ακόμα οι τουρκικές αρχές και οι τοπικοί μεγάλοι προεστοί, που συνεργάζονταν μαζί τους.
Φυσικά, όπως είναι γνωστό, η έκρηξη της επανάστασης δεν έγινε ξαφνικά. Υπήρξε η ιδεολογική προετοιμασία πολύ πιο πριν και περισσότερο από 1819 με τη δράση της Φιλικής Εταιρείας. Οι ειδήσεις για την επανάσταση στην Πελοπόννησο μεταδόθηκαν από Σπετσιώτες ναυτικούς στους Σαμιώτες, στις 14 Απριλίου 1821, η διάδοσή τους έγινε ταχύτατα στα χωριά της Σάμου και παρά τα μέτρα που έλαβαν οι μεγάλοι προεστοί δεν μπόρεσαν να ανακόψουν την εκδήλωση του επαναστατικού κινήματος. Η μεταβολή που ερχόταν ήταν πλέον ορατή. Όμως οι πρόκριτοι επιχείρησαν να μειώσουν την ένταση. Η στάση τους δεν ήταν δυσεξήγητη. Οι μεγάλοι προεστοί, που κατείχαν την προυχοντική εξουσία στις αρχές του 1821, ανήκαν στην παράταξη των Καλικαντζάρων που είχε επικρατήσει κατά τη σύγκρουσή της με τους Καρμανιόλους πριν από μια περίπου δεκαετία[1]. Αυτοί είχαν ιδιαίτερα προνόμια τα οποία διακυβεύονταν σε μια μεγάλη μεταβολή που θα ανέτρεπε την εξουσία τους. Πήραν, λοιπόν, εγκαίρως τα μέτρα τους. Απαγόρευσαν την οπλοφορία, συγκρότησαν δωδεκαμελή επιτροπή, η οποία θα ασχολούνταν με την ασφάλεια του τόπου και κάλεσαν στη Χώρα έμπιστους οπλοφόρους για να προστατεύουν τις τουρκικές αρχές.
Αντίθετα με ό,τι συνέβαινε στην Πελοπόννησο και αλλού οι πρόκριτοι Καλικάντζαροι δεν εξελίχθηκαν στη Σάμο σε εθνικούς ηγέτες. «Αποτελούσαν», υπογραμμίζει ο Μιχαήλ Σακελλαρίου «μια στενή ολιγαρχία που στηριζόταν στους Τούρκους, συνεργαζόταν μ’ αυτούς και, με την υποστήριξή τους, εκμεταλλευόταν και καταπίεζε, κοινό θύμα, τους ομοεθνείς της. Υπηρετώντας μόνο τα συμφέροντά της, ταυτιζόταν με την τουρκική εξουσία. Με την ιδέα του «γένους» δεν είχε οικειότητα...»[2] Συνεπώς υπήρξαν στη Σάμο διαφορές σε σύγκριση με άλλες επαναστατημένες περιοχές της Ελλάδας και στην έκρηξη της Επανάστασης και στην εξέλιξή της.
Το μέγα γεγονός της Επανάστασης του 1821 δεν εκδηλώθηκε ούτε και εξελίχθηκε ομοιόμορφα σε όλα τα μέρη. Διαφορετικά στη Μολδοβλαχία, αλλιώς στην Πελοπόννησο και τη Στερεά Ελλάδα, αλλιώς στα νησιά. Ο στόχος όμως ήταν ένας: η απελευθέρωση από τον ζυγό της οθωμανικής τυραννίας. Όσο αφορά τον χαρακτήρα της οι ιστορικοί έχουν ξεκαθαρίσει αρκετά καλά το θέμα, αλλά και οι πηγές της εποχής που συνεχίζουν να έρχονται στο φως της δημοσιότητας ενισχύουν τις απόψεις της Ιστορίας. Πριν από λίγο καιρό η καθηγήτρια του ΕΚΠΑ Μαρία Ευθυμίου με σαφήνεια περιέγραψε τις διαφορές της Επανάστασης από τόπο σε τόπο. Ο Βασίλης Κρεμμυδάς στις μελέτες του ανέλυσε τις αιτίες της επανάστασης και την ιδεολογία της, που συμπυκνωνόταν στη διακήρυξη του Αλέξανδρου Υψηλάντη «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος». Ο αείμνηστος ακαδημαϊκός Μιχαήλ Σακελλαρίου εξήγησε τη διαφορετικότητα της σαμιακής Επανάστασης στηριγμένος σε πηγές από το αρχείο του Λογοθέτη Λυκούργου. Οι κοινωνικοπολιτικοί αγώνες που είχαν διεξαχθεί στη Σάμο προεπαναστατικά μεταξύ Καρμανιόλων και Καλικαντζάρων για τον έλεγχο της «προεστίας», στο χρονικό διάστημα 1805-1812, έδωσαν εκτός από εθνικό και κοινωνικό χαρακτήρα στη σαμιακή Επανάσταση του 1821. Διότι οι παλιοί πρόκριτοι αρνήθηκαν την ιδέα της αποτίναξης του τουρκικού ζυγού. «Κι έτσι ο λαός» σημειώνει ο Μ. Σακελλαρίου, «στρεφόταν όχι μόνον εναντίον των αλλοεθνών επικυρίαρχων, αλλά και των ομοεθνών του φιλότουρκων προκρίτων. Η εθνική επανάσταση είχε προσλάβει και κοινωνικό χαρακτήρα»[3].
Τον τελευταίο καιρό εκδίδονται ή επανεκδίδονται τα Απομνημονεύματα αγωνιστών του 21, από τα οποία μπορούμε να αντλήσουμε όχι μόνον πληροφορίες αλλά και πώς είδαν την Επανάσταση οι πρωταγωνιστές της και πώς έδρασαν σε κάθε περίπτωση. Στα Απομνημονεύματα του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη αναφέρονται τα εξής για την επανάσταση στα νησιά. «Η Σπέτζες επρωτοσηκώθηκε, έστειλαν εις την Ύδραν και οι Υδραίοι δεν ήταν ακόμη σηκωμένοι∙ οι Νοικοκυραίοι δεν ήθελαν να σηκωθούν, ο Κουλοδήμας, Καπετάν Αντώνης και ο Γκίκας του Θ. γαμβρός του Μιαούλη και ο Πέτρος Μαρκέζης, εσυνώμοσαν με τον λαόν και είπαν των Αρχόντων: ή σηκώνεσθε και εσείς ή θα βάλλωμε φωτιά να σας κάψωμε, μόνον ορδινιάσθε τα καράβια σας. Τους υποχρέωσαν, έδωσαν γρόσια και εβγήκαν. Τα Ψαρά εκίνησαν αυτοθελήτως και η Σάμος….»[4]
Τα Ψαρά και η Σάμος «αυτοθελήτως», δηλαδή χωρίς την επιβολή βίας, έλαβαν μέρος στην Επανάσταση. Αντίθετα ο Κολοκοτρώνης αντιμετώπισε προβλήματα συμμετοχής στην Πελοπόννησο. «Εγώ δεν έλειψα να κάμω μία προσταγή, και επάτησα τη βούλα μου∙ όποιο χωριό δεν ήθελε να ακολουθήση την φωνήν της Πατρίδος τζεκούρι και φωτιά»[5]. Οι άνθρωποι φοβούνταν, συγκατοικούσαν με αλλοεθνείς. Στην Πελοπόννησο έδρευαν ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις, Τούρκοι και Αρβανίτες, υπήρχαν κάστρα και οχυρά. Στη Σάμο αυτά δεν υπήρχαν αλλά η απόσταση από τη Μικρά Ασία ήταν πολύ μικρή και μια επίθεση ναυτικών δυνάμεων θα ήταν σχεδόν ανεμπόδιστη. Συνεπώς ένα επαναστατικό κίνημα ήταν εξαιρετικά επικίνδυνο για το νησί και τους κατοίκους του, αλλά και η καταστολή του ζήτημα γοήτρου για την Αυτοκρατορία, καθώς υπήρχε περίπτωση να επεκταθεί και στα παράλια της Ασίας. Ο ηγέτης της Σάμου Λογοθέτης Λυκούργος ακολούθησε διαφορετική μέθοδο για τη συμμετοχή στην Επανάσταση. Όχι φωτιά και τσεκούρι, αλλά τη μύηση, την πειθώ και τη διαφώτιση του λαού και των προκρίτων. Η πλειονότητα όμως των παλαιών προκρίτων δεν ήταν διατεθειμένη, όπως προαναφέρθηκε, να απεμπολήσει τα προνόμια που απολάμβανε υπό το οθωμανικό καθεστώς ή δεν είχε αντιληφθεί τη μεγάλη αλλαγή που συντελούνταν και αντιδρούσε αρνητικά στην ιδέα αποτίναξης του τουρκικού ζυγού. Ο Λυκούργος τον οποίο είχαν καταδιώξει με πρωτοφανή σκληρότητα δεν ανήκε στην ομάδα τους. Ήταν λόγιος, αστός, με κύρος ενισχυμένο από τη θητεία του στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και τις παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Αυτός λοιπόν ο Γεώργιος Ιωάννου Σάμιος, που έγινε Λογοθέτης και στη συνέχεια έμεινε γνωστός με το συνωμοτικό επίθετο της Φιλικής Εταιρίας «Λυκούργος» αναδείχθηκε ο αδιαμφισβήτητος πολιτικός και στρατιωτικός ηγέτης της σαμιακής επανάστασης.
Χ. Λάνδρος
[1] Σεβαστάκης Αλέξης, Το κίνημα των “Καρμανιόλων” στη Σάμο 1805-1812, με ανέκδοτα έγγραφα, Αθήνα (ΠΙΣΝΔ) 1996
[2] Σακελλαρίου Μιχαήλ Β., Ένας συνταγματικός δημοκράτης ηγέτης κατά την επανάσταση του ’21. Ο Γ. Λογοθέτης Λυκούργος της Σάμου (1772-1850), Ηράκλειο (Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης) 2014
[3] Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου, ο.π., σ. 79
[4] Διήγησις συμβάντων της ελληνικής φυλής από τα 1770 έως τα 1836. Υπαγόρευσε Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, Αθήνα (Καθημερινή) 2020, σ. 104
[5] Διήγησις…, ό. π.
Αυτές τις ημέρες, λοιπόν, αξίζει να θυμηθούμε πως στις 18 Απριλίου είναι η επέτειος της έκρηξης της επανάστασης του 1821 στη Σάμο. Η επανάσταση άρχισε από το Πάνω Βαθύ με επικεφαλής τον μυημένο στη Φιλική Εταιρεία οπλαρχηγό καπετάν Κωνσταντή Λαχανά, μεταδόθηκε στους Μυτιληνιούς, ενώ στην τότε πρωτεύουσα του νησιού, τη Χώρα, υπήρχαν ακόμα οι τουρκικές αρχές και οι τοπικοί μεγάλοι προεστοί, που συνεργάζονταν μαζί τους.
 |
| Καπετάν Κωνσταντής Λαχανάς |
Φυσικά, όπως είναι γνωστό, η έκρηξη της επανάστασης δεν έγινε ξαφνικά. Υπήρξε η ιδεολογική προετοιμασία πολύ πιο πριν και περισσότερο από 1819 με τη δράση της Φιλικής Εταιρείας. Οι ειδήσεις για την επανάσταση στην Πελοπόννησο μεταδόθηκαν από Σπετσιώτες ναυτικούς στους Σαμιώτες, στις 14 Απριλίου 1821, η διάδοσή τους έγινε ταχύτατα στα χωριά της Σάμου και παρά τα μέτρα που έλαβαν οι μεγάλοι προεστοί δεν μπόρεσαν να ανακόψουν την εκδήλωση του επαναστατικού κινήματος. Η μεταβολή που ερχόταν ήταν πλέον ορατή. Όμως οι πρόκριτοι επιχείρησαν να μειώσουν την ένταση. Η στάση τους δεν ήταν δυσεξήγητη. Οι μεγάλοι προεστοί, που κατείχαν την προυχοντική εξουσία στις αρχές του 1821, ανήκαν στην παράταξη των Καλικαντζάρων που είχε επικρατήσει κατά τη σύγκρουσή της με τους Καρμανιόλους πριν από μια περίπου δεκαετία[1]. Αυτοί είχαν ιδιαίτερα προνόμια τα οποία διακυβεύονταν σε μια μεγάλη μεταβολή που θα ανέτρεπε την εξουσία τους. Πήραν, λοιπόν, εγκαίρως τα μέτρα τους. Απαγόρευσαν την οπλοφορία, συγκρότησαν δωδεκαμελή επιτροπή, η οποία θα ασχολούνταν με την ασφάλεια του τόπου και κάλεσαν στη Χώρα έμπιστους οπλοφόρους για να προστατεύουν τις τουρκικές αρχές.
Αντίθετα με ό,τι συνέβαινε στην Πελοπόννησο και αλλού οι πρόκριτοι Καλικάντζαροι δεν εξελίχθηκαν στη Σάμο σε εθνικούς ηγέτες. «Αποτελούσαν», υπογραμμίζει ο Μιχαήλ Σακελλαρίου «μια στενή ολιγαρχία που στηριζόταν στους Τούρκους, συνεργαζόταν μ’ αυτούς και, με την υποστήριξή τους, εκμεταλλευόταν και καταπίεζε, κοινό θύμα, τους ομοεθνείς της. Υπηρετώντας μόνο τα συμφέροντά της, ταυτιζόταν με την τουρκική εξουσία. Με την ιδέα του «γένους» δεν είχε οικειότητα...»[2] Συνεπώς υπήρξαν στη Σάμο διαφορές σε σύγκριση με άλλες επαναστατημένες περιοχές της Ελλάδας και στην έκρηξη της Επανάστασης και στην εξέλιξή της.
Το μέγα γεγονός της Επανάστασης του 1821 δεν εκδηλώθηκε ούτε και εξελίχθηκε ομοιόμορφα σε όλα τα μέρη. Διαφορετικά στη Μολδοβλαχία, αλλιώς στην Πελοπόννησο και τη Στερεά Ελλάδα, αλλιώς στα νησιά. Ο στόχος όμως ήταν ένας: η απελευθέρωση από τον ζυγό της οθωμανικής τυραννίας. Όσο αφορά τον χαρακτήρα της οι ιστορικοί έχουν ξεκαθαρίσει αρκετά καλά το θέμα, αλλά και οι πηγές της εποχής που συνεχίζουν να έρχονται στο φως της δημοσιότητας ενισχύουν τις απόψεις της Ιστορίας. Πριν από λίγο καιρό η καθηγήτρια του ΕΚΠΑ Μαρία Ευθυμίου με σαφήνεια περιέγραψε τις διαφορές της Επανάστασης από τόπο σε τόπο. Ο Βασίλης Κρεμμυδάς στις μελέτες του ανέλυσε τις αιτίες της επανάστασης και την ιδεολογία της, που συμπυκνωνόταν στη διακήρυξη του Αλέξανδρου Υψηλάντη «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος». Ο αείμνηστος ακαδημαϊκός Μιχαήλ Σακελλαρίου εξήγησε τη διαφορετικότητα της σαμιακής Επανάστασης στηριγμένος σε πηγές από το αρχείο του Λογοθέτη Λυκούργου. Οι κοινωνικοπολιτικοί αγώνες που είχαν διεξαχθεί στη Σάμο προεπαναστατικά μεταξύ Καρμανιόλων και Καλικαντζάρων για τον έλεγχο της «προεστίας», στο χρονικό διάστημα 1805-1812, έδωσαν εκτός από εθνικό και κοινωνικό χαρακτήρα στη σαμιακή Επανάσταση του 1821. Διότι οι παλιοί πρόκριτοι αρνήθηκαν την ιδέα της αποτίναξης του τουρκικού ζυγού. «Κι έτσι ο λαός» σημειώνει ο Μ. Σακελλαρίου, «στρεφόταν όχι μόνον εναντίον των αλλοεθνών επικυρίαρχων, αλλά και των ομοεθνών του φιλότουρκων προκρίτων. Η εθνική επανάσταση είχε προσλάβει και κοινωνικό χαρακτήρα»[3].
Τον τελευταίο καιρό εκδίδονται ή επανεκδίδονται τα Απομνημονεύματα αγωνιστών του 21, από τα οποία μπορούμε να αντλήσουμε όχι μόνον πληροφορίες αλλά και πώς είδαν την Επανάσταση οι πρωταγωνιστές της και πώς έδρασαν σε κάθε περίπτωση. Στα Απομνημονεύματα του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη αναφέρονται τα εξής για την επανάσταση στα νησιά. «Η Σπέτζες επρωτοσηκώθηκε, έστειλαν εις την Ύδραν και οι Υδραίοι δεν ήταν ακόμη σηκωμένοι∙ οι Νοικοκυραίοι δεν ήθελαν να σηκωθούν, ο Κουλοδήμας, Καπετάν Αντώνης και ο Γκίκας του Θ. γαμβρός του Μιαούλη και ο Πέτρος Μαρκέζης, εσυνώμοσαν με τον λαόν και είπαν των Αρχόντων: ή σηκώνεσθε και εσείς ή θα βάλλωμε φωτιά να σας κάψωμε, μόνον ορδινιάσθε τα καράβια σας. Τους υποχρέωσαν, έδωσαν γρόσια και εβγήκαν. Τα Ψαρά εκίνησαν αυτοθελήτως και η Σάμος….»[4]
Τα Ψαρά και η Σάμος «αυτοθελήτως», δηλαδή χωρίς την επιβολή βίας, έλαβαν μέρος στην Επανάσταση. Αντίθετα ο Κολοκοτρώνης αντιμετώπισε προβλήματα συμμετοχής στην Πελοπόννησο. «Εγώ δεν έλειψα να κάμω μία προσταγή, και επάτησα τη βούλα μου∙ όποιο χωριό δεν ήθελε να ακολουθήση την φωνήν της Πατρίδος τζεκούρι και φωτιά»[5]. Οι άνθρωποι φοβούνταν, συγκατοικούσαν με αλλοεθνείς. Στην Πελοπόννησο έδρευαν ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις, Τούρκοι και Αρβανίτες, υπήρχαν κάστρα και οχυρά. Στη Σάμο αυτά δεν υπήρχαν αλλά η απόσταση από τη Μικρά Ασία ήταν πολύ μικρή και μια επίθεση ναυτικών δυνάμεων θα ήταν σχεδόν ανεμπόδιστη. Συνεπώς ένα επαναστατικό κίνημα ήταν εξαιρετικά επικίνδυνο για το νησί και τους κατοίκους του, αλλά και η καταστολή του ζήτημα γοήτρου για την Αυτοκρατορία, καθώς υπήρχε περίπτωση να επεκταθεί και στα παράλια της Ασίας. Ο ηγέτης της Σάμου Λογοθέτης Λυκούργος ακολούθησε διαφορετική μέθοδο για τη συμμετοχή στην Επανάσταση. Όχι φωτιά και τσεκούρι, αλλά τη μύηση, την πειθώ και τη διαφώτιση του λαού και των προκρίτων. Η πλειονότητα όμως των παλαιών προκρίτων δεν ήταν διατεθειμένη, όπως προαναφέρθηκε, να απεμπολήσει τα προνόμια που απολάμβανε υπό το οθωμανικό καθεστώς ή δεν είχε αντιληφθεί τη μεγάλη αλλαγή που συντελούνταν και αντιδρούσε αρνητικά στην ιδέα αποτίναξης του τουρκικού ζυγού. Ο Λυκούργος τον οποίο είχαν καταδιώξει με πρωτοφανή σκληρότητα δεν ανήκε στην ομάδα τους. Ήταν λόγιος, αστός, με κύρος ενισχυμένο από τη θητεία του στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και τις παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Αυτός λοιπόν ο Γεώργιος Ιωάννου Σάμιος, που έγινε Λογοθέτης και στη συνέχεια έμεινε γνωστός με το συνωμοτικό επίθετο της Φιλικής Εταιρίας «Λυκούργος» αναδείχθηκε ο αδιαμφισβήτητος πολιτικός και στρατιωτικός ηγέτης της σαμιακής επανάστασης.
Χ. Λάνδρος
[1] Σεβαστάκης Αλέξης, Το κίνημα των “Καρμανιόλων” στη Σάμο 1805-1812, με ανέκδοτα έγγραφα, Αθήνα (ΠΙΣΝΔ) 1996
[2] Σακελλαρίου Μιχαήλ Β., Ένας συνταγματικός δημοκράτης ηγέτης κατά την επανάσταση του ’21. Ο Γ. Λογοθέτης Λυκούργος της Σάμου (1772-1850), Ηράκλειο (Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης) 2014
[3] Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου, ο.π., σ. 79
[4] Διήγησις συμβάντων της ελληνικής φυλής από τα 1770 έως τα 1836. Υπαγόρευσε Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, Αθήνα (Καθημερινή) 2020, σ. 104
[5] Διήγησις…, ό. π.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου