Κώστας Σοφούλης: «… ώστε να μη φεύγουν από το νησί μας τα πιο προικισμένα παιδιά μας με την αίσθηση ότι δεν τα χωράει ο τόπος»

Ο ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αιγαίου, Κώστας Σοφούλης, μιλά στον δ/ντή του «Σαμιακού Βήματος», Μάνο Στεφανάκη, για τα τρέχοντα ζητήματα στο νησί μας,  για την ίδρυση του Πανεπιστημίου, την πολιτική, τη συγγραφή, αλλά πέρα και πάνω απ’ όλα, μιλά για τη Σάμο, τη γενέτειρα και τόπο ορμητήριο κάθε δραστηριότητάς του.

Κύριε καθηγητά, το τελευταίο διάστημα σας βλέπουμε να δραστηριοποιείστε με μεγάλη ένταση για τα τοπικά ζητήματα. Δείχνετε πολύ θυμωμένος. Τι σας έκανε, στα 83 χρόνια σας, να θυμώσετε;

Δεν είμαι θυμωμένος και τον θυμό τον αποφεύγω επειδή είναι πολύ κακός σύμβουλος. Ούτε μετράνε τα 83 χρόνια, αφού το μόνο που δεν γερνάει στην περαστική μας ύπαρξη είναι η σφυρηλατημένη συνείδηση. Ο λόγος, λοιπόν, της πράγματι έντονης παρέμβασής μου στα τοπικά, είναι ότι τώρα  κατάλαβα, στην ουσία της, την βασική αδυναμία της τοπικής κοινωνίας μας που την εμποδίζει να ανταποκριθεί στις νέες προκλήσεις για πρόοδο που της προσφέρει η συγκυρία, παγκόσμια, διεθνική (ΕΕ) και τοπική. Το θέμα της τοπικής ανάπτυξης και του εκσυγχρονισμού των τοπικών κοινωνιών που υστερούν, είναι το πρώτο επιστημονικό πεδίο που ειδικεύθηκα και με απασχολεί από το 1964. Όπως πολλοί ομότεχνοι, εδώ και διεθνώς, πέσαμε θύματα μιας νεοθετικής θεωρητικής προσέγγισης του ζητήματος αυτού,  που τελικά κατέληξε σε αδιέξοδα και σε τεράστιες  σπάταλες οικονομικών πόρων. Προσωπικά έχω πια καταλήξει σε εντελώς διαφορετική προσέγγιση του ζητήματος (δεν πρωτοτυπώ, βέβαια, αφού υπάρχουν ήδη πολλά επιτυχή παραδείγματα διεθνώς, και Εληνικά). Πιστεύω, συγκεκριμένα, ότι η τοπική ανάπτυξη δεν επιτυγχάνεται απλώς με την μεταφορά εκ άνω επενδυτικών πόρων και τον οριζόντιο εκσυγχρονισμό των σχετικών με την ανάπτυξη τοπικών θεσμών. Ποιο υποσχόμενη μέθοδος είναι αυτό που θα λέγαμε «μεταφύτευση κοινωνικών βλαστοκυττάρων» στις μειονεκτούσες τοπικές κοινωνίες, σε συνδυασμό με ένα «σοκαριστικό» άνοιγμα «παραθύρων» με θέα στον έξω κόσμο στις ίδιες κοινωνίες που κατά κανόνα είναι και κλειστά αυτοαναφερόμενα συστήματα. Αυτό που ονομάζω μεταφορικά «βλαστικά κύτταρα» είναι η εγκατάσταση δομών που αναφέρονται στον διεθνή ανταγωνισμό και όχι στην ανακύκλωση της τοπικής αδιέξοδης μετριότητας. Σε αυτό το «παιχνίδι» παίζω τώρα επειδή αυτό θεωρώ ότι υπόσχεται πρόοδο. Ελπίζω στη συνέχεια της συζήτησής μας να μου δόσεις την ευκαιρία να γίνω πιο συγκεκριμένος στο θέμα αυτό, που ασφαλώς θα φαίνεται δύσκολο στον μέσο αναγνώστη να καταλάβει την ουσία του.

Κύριε καθηγητά, θα μου επιτρέψετε παρά ταύτα, να ξεκινήσουμε από τον πολύπαθο χώρο της παιδείας και να γυρίσουμε μαζί πίσω στο χρόνο. Να δούμε πως ξεκίνησε αυτή η όμορφη «περιπέτεια» που φέρει την ονομασία Πανεπιστήμιο Αιγαίου. 35 χρόνια πριν έχετε αναλάβει την προεδρεία της Διοικούσας Επιτροπής του Πανεπιστημίου και τα επόμενα 5 χρόνια ασχοληθήκατε με την οργάνωσή του. Δυσκολίες, εμπόδια και φουρτούνες ή «καθαρός δρόμος» χωρίς εκπλήξεις;

Μεγάλη ιστορία αν και αρκετά τετριμμένη, με την έννοια ότι πολύ έχω μιλήσει γι’ αυτά εδώ. Γι’ αυτό, λίγα και τα πολλά ίσως αργότερα. Κατά πρώτο, το σχέδιο του Πανεπιστημίου είναι ακριβώς μια συγκεκριμένη εφαρμογή αυτού που προηγούμενα ονόμασα «μεταφύτευση βλαστικών κυττάρων». Φυτεύομε πανεπιστημιακή μονάδα και κέντρο επιστημονικής έρευνας, σε νησιά του αρχιπελάγους που χρόνια χάνουν υψηλών προσόντων ανθρώπινο δυναμικό επειδή η τοπική αγορά δεν ικανοποιεί τις φιλοδοξίες τους, και με τον τρόπο ελπίζουμε ότι θα δημιουργηθούν εστίες μεγάλων ανταγωνιστών απαιτήσεων, που με τον τρόπο τους θα διαχύσουν τον δυναμισμό τους σε όλη την τοπική κοινωνία. Το ενδιαφέρον στην συγκεκριμένη περίπτωση είναι δε «σπέρνουμε σχολές και παραπούλια όπου βρούμε για να ενισχύσουμε απλώς την κατανάλωση τοπικών αγαθών και υπηρεσιών, αλλά οργανώνουμε όλες τις μονάδες μας σε ενιαίο δίκτυο, ώστε να μπορεί πλέον το πανεπιστήμιο να εκμεταλλευθεί και τις αναγκαίες κλίμακες ακαδημαϊκής αλληλεπενέργειας (interaction), αλλά και να τεθεί κάτω από ενιαίο σύστημα ελέγχου ποιότητας και αποστολής.

Καταλαβαίνω ότι μπορεί να μας πάει σε δύσβατα ζητήματα εκπαιδευτικής και ερευνητικής μια τέτοιου είδους συζήτηση. Γι’ αυτό αρκούμαι σε μια  μόνο σχετική ερώτηση: Θεωρείτε ότι το Πανεπιστήμιο Αιγαίου, έχει πετύχει τους σκοπούς του;

Θα έλεγα, και ναι και όχι. Έχει πετύχει κατ’ αρχήν να πάρει μια καλή θέση στην σειρά κατάταξης των ελληνικών πανεπιστημίων, αν θυμούμαι είναι 7^ο ανάμεσα στα 27, καθώς επίσης έχει σημαντική διεθνή αναγνωρισιμότητα. Εκεί που χωλαίνει, είναι ο ρόλος του ως «βλαστικό κύτταρο» και αυτό είναι μεγάλο ζήτημα. Γιατί, αν δεν αναπτύξει επαρκώς αυτόν το βασικό σκοπό  του, το Πανεπιστήμιο Αιγαίου δεν έχει λόγο ύπαρξης και πολύ φοβάμαι ότι με τα χρόνια θα εκφυλιστεί.  Ευτυχώς, με την ευκαιρία της κατάρτισης του Στρατηγικού Σχεδίου Έρευνας του ΠΑ. Φαίνεται ότι ανοίγεται μια καλή συζήτηση για τον ρόλο του αυτό και ελπίζω πολλά να ξεκαθαρίσουν, σύντομα.

Και η επόμενη ερώτηση έρχεται αβίαστα για το νησί μας, τη Σάμο. Πανεπιστήμιο Αιγαίου και ίδρυση Σχολής Θετικών Επιστημών. Τι συνέβη εκείνη την περίοδο; Πως εξελίχθηκαν οι καταστάσεις και ακόμη, κάποιοι, αναρωτιούνται γιατί δεν επελέγη η πρωτεύουσα του νομού ως έδρα της Σχολής και κατ’ επέκταση των Τμημάτων Μαθηματικών και στη συνέχεια Στατιστικής και Αναλογιστικών-Χρηματοοικονομικών Μαθηματικών.

Πράγματα χιλιοειπωμένα που δυστυχώς τροφοδοτούν ανόητες τοπικιστικές συζητήσεις αντί να οδηγούν στο πως η τοπική κοινωνία του νησιού θα πρέπει να συνδεθεί με την πανεπιστημιακή μονάδα ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ και όχι με μια τοπική δομή του Καρλοβάσου. Θα πω λίγα πράγματα για μια ακόμη φορά για να δείξω την ανοησία της τοπικής διαμάχης. Πρώτο, λοιπόν, πρέπει να καταλάβουμε ότι μια πανεπιστημιακή μονάδα πρέπει να πληρεί τις ακαδημαϊκές προϋποθέσεις λειτουργίας, μια από τις οποίες είναι η συγκέντρωση σε ένα μόνο σημείο του Νησιού. Δεύτερο, η Σάμος είναι το μοναδικό μεγάλο νησί στο Αιγαίο που έχει δυο ισοδύναμα από πλείστες απόψεις ημιαστικά κέντρα (Βαθύ και Καρλόβασι). Αυτή η ιδιορρυθμία μας επέβαλε επιλογή χωροθέτησης. Σε όλα τα άλλα νησιά η πρωτεύουσα είναι ταυτόχρονα και το κατά πολύ προέχον αστικό κέντρο, και επομένως δεν μας έθετε θέμα επιλογής. Τέλος, επιλέξαμε το Καρλόβασι για τρεις και  ξεκάθαρους λόγους: Από αναπτυξιακή άποψη το Καρλόβασι είχε μεγαλύτερη ανάγκη ενίσχυσης, αφού ΤΟΤΕ η Ανατολική Σάμος, με το Βαθύ, συγκέντρωνε  περισσότερα αναπτυξιακή πλεονεκτήματα, αφού εκεί αναπτυσσόταν ραγδαία ο τουρισμός, και εκεί λειτουργούσε το διοικητικό κέντρο του νησιού με τα γνωστά πλεονεκτήματα. Ακόμη σημαντικότερο ήταν, ότι το Καρλόβασι προσέφερε ασύγκριτα περισσότερους χώρους για την ανάπτυξη της Πανεπιστημιακής μονάδας μας με εξ αρχής στόχο την ζώνη των παλιών βυρσοδεψείων που μας δίνει και την πρόσθετη ευκαιρία να διασώσουμε πολύτιμη αρχιτεκτονική κληρονομιά με διεθνή πολιτισμική αξία. Αυτή είναι πραγματικότητα, και οι διάφοροι τοπικιστικοί μύθοι που διακινούνται από άτομα που αδυνατούν να καταλάβουν σχέδια και αποφάσεις που υπερβαίνουν την κλίμακα τη αυλής και της αυλής του γείτονας. Σε ότι αφορά, την  βαθμιδωτή ίδρυση τμημάτων της Σχολής Θετικών Επιστημών, αυτή οφείλεται σε πρακτικούς λόγους δημόσιας γραφειοκρατίας και όχι σε κάποια μυστηριώδη συνωμοσία από το υπερπέραν.

Από την παρουσίαση του βιβλίου "Η Επιστροφή" με τους Χρίστο Λάνδρο και Βαγγέλη Δημητριάδη

Κάποια στιγμή θυμάμαι τον έντονο προβληματισμό για το αν θα έπρεπε να φύγει το Τμήμα Μαθηματικών από τη Σάμο. Εκ του αποτελέσματος όλοι γνωρίζουμε πως εξελίχθηκαν τα πράγματα και δεν επιλέχθηκε το «κακό σενάριο». Αλλά ποιοι λόγοι οδήγησαν, τότε, σε εκείνον τον προβληματισμό; 

Δεν θέλω να μπω σε αυτή τη συζήτηση. Άλλωστε θα είναι άγονη αφού τα σχέδια ορισμένων κουφιοκέφαλων δεν πραγματοποιήθηκαν. Έχουμε κι εμείς τα εσωτερικά μας. Πάντως, θέλω να σημειώσω, ότι η Μονάδα της Σάμου θέλει γενναία ενίσχυση, γιατί θα είναι η πρώτη που θα πληγεί σε περίπτωση κρίσης ταυτότητας, όπως σημείωσα παραπάνω. Και σε αυτό δεν φταίει μόνο το Πανεπιστήμιο. Σοβαρές ευθύνες έχει και η τοπική κοινωνία, αλλά το θέμα ας το αφήσουμε για άλλη φορά.

Πολιτική. Βουλευτής Σάμου μετά τη διαδικασία των πρόωρων εκλογών της 10^ης Οκτωβρίου 1993. Θα ήθελα να θυμίσω στους αναγνώστες μας πως είχαμε την απώλεια της δεδηλωμένης για την κυβέρνηση Κωνσταντίνου Μητσοτάκη και ο Ανδρέας Παπανδρέου επιστρέφει στην πρωθυπουργία έχοντας κερδίσει, με ενισχυμένη αναλογική, 170 έδρες και ποσοστό 46,88%. Μιλήστε μας για εκείνη την περίοδο αλλά κυρίως εξηγήστε μας την απόφασή σας για εμπλοκή σας στα κοινά του τόπου. Ακόμη σας θυμάμαι με ένα laptop-φορητό υπολογιστή(ακόμη δεν ήταν ευρέως γνωστή η χρήση τους), να παρουσιάζεται ιδέες και πρότζεκτ που ακόμη και σήμερα δεν είμαστε σε θέση, δυστυχώς, να υλοποιήσουμε.

Καταρχήν δεν ήταν δική μου η απόφαση να αναμειχθώ στην παραδοσιακή ενεργό πολιτική. Ήταν επίμονη επιθυμία του Ανδρέα Παπανδρέου, τον οποίο το κόμμα τον είχε πείσει ότι με δική μου υποψηφιότητα θα κέρδιζε την μονοεδρική της Σάμου, αλλά και ο ίδιος ήθελε μια πιο ενεργή ανάμειξή μου στην πολιτική του Αιγαίου γενικότερα, που όπως και τώρα βρισκόταν σε κατάσταση ανάγκης για λόγους που δεν είναι εύκολα κατανοήσιμοι στον μέσο νησιώτη πολίτη. Και πάλι δεν θα ήθελα να πάρουμε δρόμο για απολογισμούς του παρελθόντος. Όσο και αν φαίνεται παράδοξο «για την ηλικία» μου το ενδιαφέρον μου είναι στραμμένο στο παρόν και κυρίως στο μέλλον. Κυρίως για το δεύτερο βλέπω να έχουμε τοπικά μεγάλη έλλειψη «προσγειωμένων προφητών». Άλλωστε, πιστεύω ότι πάντα είχα πολιτική δράση, στο μέτρο που το ενδιαφέρον μου για το τα κοινά συνιστά θεμελιώδες στοιχείο της πολιτικής. Πάμε, λοιπόν παρακάτω.

Αλήθεια, σήμερα, τι αντιλαμβάνεστε για τα όσα συμβαίνουν στο χώρο της πολιτικής; Έχουμε εισέλθει σε μία μεταπολιτική περίοδο, δέσμιοι κοσμογονικών αλλαγών σε παγκόσμιο επίπεδο με ανυπέρβλητες οικονομικές κρίσεις, μνημόνια και επικράτηση τραπεζών έναντι πολιτικής;

Δεν θεωρώ σκόπιμο να αναμασώ τον υπερβολικό λόγο των ΜΜΕ. Τα πράγματα δεν είναι τόσο τρομακτικά όσο εμφανίζονται από εκείνους που εμπορεύονται τον τρόμο για δικό τους όφελος. Η ψυχρή πραγματικότητα είναι ότι εδώ και μερικά χρόνια η ανθρωπότητα στο σύνολό της, μαζί και εμείς οι  κατά φαντασία αιώνιοι «εξαιρετέοι», έχουμε περάσει μια καινούργια φάση κοινωνικών, κρατικών ακόμη και ατομικών σχέσεων όπου όλες μαζί τις έχουμε βαφτίσει «παγκοσμιοποίηση». Η νέα κατάσταση είναι ουσιαστικά αναπόφευκτη, επειδή προκύπτει από δικές καλές επιλογές, για τις οποίες ενδεχομένως δεν είχαμε προβλέψει κάποιος αρνητικές επιπτώσεις. Αυτό είναι τόσο συνηθισμένο ώστε να είναι κοινότοπο. Φαντάζομαι ότι ο πρώτος που εφεύρε το μαχαίρι, το έκανε για να κόψει κάτι χρήσιμο και θα εξεπλάγη όταν από κακή χρήση έκοψε και το δάκτυλό του! Το μαχαίρι, όμως, έμεινε ως κατάκτηση του πολιτισμού. Έτσι, λοιπόν, με την παγκοσμιοποίηση, εμφανίζονται καλές ευκαιρίες για καλλίτερη ζωή σε όλο τον πλανήτη, αλλά μαζί τους και προβλήματα που πρέπει τα έθνη να λύσουν μεταξύ τους για το κοινό τους καλό. Πολύ καλό για παράδειγμα είναι ότι κατά την τελευταία δεκαετία περίπου 1,5 δισεκατομμύριο κάτοικοι του πλανήτη μας τραβήχτηκαν έξω από την απόλυτη φτώχεια, προβληματικό όμως είναι ότι αυτή η νέα κατανομή παραγωγικού αποτελέσματος, δημιούργησε προβλήματα στον παραδοσιακά ανεπτυγμένο κόσμο της Δύσης. Για όλα αυτά, τα σοφά έθνη έχουν επιστρατεύσει τα καλλίτερα μυαλά που μπορούν για να λύσουν τα προβλήματα όπως εξειδικεύονται στην περίπτωση τους. Αυτό πρέπει να κάνουμε κι εμείς, αλλά δεν το κάνουμε. Μερικώς το κάνουμε, ενδεχομένως σε κεντρικό επίπεδο αλλά σε τοπικό το έχουμε αποκλείσει με φανατισμό. Βγάζοντας μόνοι μας τα μάτια, έχουμε γίνει έρμαιο των πιο αντιδραστικών μειοψηφιών και το αποτέλεσμα είναι πλέον κραυγαλέα ορατό. Μπαίνει φυσικό το ερώτημα «τι να κάνουμε»; Επειδή δεν μου πάει να κάνω την Πυθία, αδυνατώ με αυτόν τον τρόπο να δώσω συνοπτική συνταγή, πέραν της απλούστατης συμβουλής «ας ξεκινήσουμε να συζητήσουμε σοβαρά και δομημένα», και από εκεί θα φανεί ο δρόμος που πρέπει και μπορούμε να πάρουμε.  Δεν είναι δα τόσο δύσκολο στους τοπικούς άρχοντες να δοκιμάσουν τον οργανωμένο λόγο. Έστω, σε μια πρώτη φάση, στα πλαίσια του... πολιτιστικού προγράμματος, πλάι λ.χ. στην γιορτή της μαρίδας. Τι έχουν να χάσουν; Το πολύ-πολύ μπορεί να το  καρπωθούν ως μια καλή θεατρική παράσταση.

Λιγάκι πικρόχολος μου φαίνεσθαι; Είναι ισχύει αυτό, γιατί;

Δεν αισθάνομαι καθόλου πικραμένος προσωπικά ώστε να εκφράζομαι πικρόχολα. Απλώς έχω καταλάβει ότι η συζήτηση για ορισμένα πολύ σοβαρά ζητήματα αρχίζει καλλίτερα με μια ελαφρά, ίσως και προκλητική γλώσσα. Ξέρεις πότε πραγματικά θα πικραθώ; Όταν διαπιστώσω πέραν πάσης αμφιβολίας ότι δεν κατάφερα να προσφέρω το μόνο καλό που μπορούσα να προσφέρω στο μυθικά αγαπημένο μου νησί και τους ανθρώπους του: Να τους βοηθήσω να ανοίξουν τα παράθυρα για το οξυγόνο που χρειαζόμαστε, ώστε να μη φεύγουν από το νησί μας τα πιο προικισμένα παιδιά μας με την αίσθηση ότι δεν τα χωράει ο τόπος. Τώρα, επίτρεψέ μου, να παρέμβω λιγάκι στην δουλειά σου. Επειδή βλέπω ότι ο κατάλογος των ερωτήσεών σου είναι ακόμη μακρύς και μπαίνει και θέματα που χρειάζονται κάποια άνεση για να απαντηθούν, τι θα έλεγες να διακόψουμε εδώ και να συνεχίσουμε μιαν άλλη φορά; Μπορεί να υπάρξει άλλη φορά;

Βεβαίως και μπορεί. Η ιδέα σας ευκολύνει και εμένα. Ραντεβού, λοιπόν, για την άλλη φορά και σύντομα.