Η Ιστορία που... ξεχάσαμε – Τα παραμελημένα παραθαλάσσια φυλάκια της Σάμου του 1821

Πρόκειται για τα φυλάκια του 1821, που τόσα έχουν να αφηγηθούν για εκείνη την εποχή. Είναι οι λεγόμενες Βαρδιόλες, που βρίσκονται λησμονημένες, παραδομένες στη λήθη του χρόνου  και περνούν απαρατήρητες, χωρίς να γνωρίζουμε τους εθνικούς συμβολισμούς που κρύβουν.

Σε συνέδριο που πραγματοποίησαν  το 2010, τα Γενικά Αρχεία του Κράτους νομού Σάμου με θέμα «1821, Σάμος και Επανάσταση» ο Γιάννης Μεϊμάρης,  αρχαιολόγος - ιστορικός στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, μίλησε  για δύο από τις σκοπιές που μελέτησε, για τις οποίες, όπως τόνισε στο τέλος της ομιλίας του, «Για την προστασία των δύο αυτών ιστορικών και μικρών σε μέγεθος κτισμάτων, αλλά και όσων άλλων οχυρωματικών έργων της περιόδου του 1821 εντοπισθούν μελλοντικά, οι τοπικές αρχές της Σάμου και η Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων να μεριμνήσουν για τη διάσωσή τους, καθώς αποτελούν μέρος της Ιστορίας μας, αλλά και χαρακτηριστικά αρχιτεκτονικά δείγματα παραθαλασσίων φυλακίων στο νησιώτικο χώρο της περιόδου της Εθνεγερσίας του 1821».

Η σκοπιά (Βαρδιόλα) Αγίου Ιωάννου του Ελεήμονος

Πρόκειται για ένα πετρόκτιστο κτίσμα με κυλινδρικό θόλο, που βρίσκεται στη μέση ενός μικρού ακρωτηρίου στην περιοχή Άγιος Ιωάννης ο Ελεήμων στο Παλαιοχώρι και είχε κατασκευαστεί για να παρακολουθεί τα πλοία που διέρχοντο από το στενό μεταξύ Σάμου και Φούρνων.

Ο χώρος φωτίζονταν από τα ανοίγματα και στο εσωτερικό του υπήρχε συνήθως ένα ξύλινο μικρό τραπέζι, ένα σεντούκι, ένα  ράφι, ένα πιθάρι με νερό, πάγκος, ο οπλισμός, όπως τουφέκι, φυσίγγια, τηλεβόας, μερικές νεροκολοκύθες κλπ. Δίπλα είχαν μπήξει ψηλούς ιστούς στους οποίους ύψωναν νεροκολοκύθες. Ανάλογα με τον αριθμό των νεροκολοκυθών που ύψωναν, έστελναν και το μήνυμα που ήθελαν.

Όσον αφορά την κατάστασή του, ο κ. Μεϊμάρης επισημαίνει πως η τοιχοποιία έχει υποστεί φθορές στη βορειοδυτική όψη, καθώς και στον κυλινδρικό θόλο, εξαιτίας της αφαιρέσεως μεγάλου αριθμού λίθων. Η σκοπιά και ο περιβάλλων χώρος της κινδυνεύουν σήμερα σε μεγάλο βαθμό από την κατασκευή του αγροτικού δρόμου και την εγκατάσταση κολόνας της ΔΕΗ, για τη στήριξη της οποίας, όπως τον ενημέρωσαν, χρησιμοποιήθηκε υλικό από την τοιχοποιία της σκοπιάς.

Κατά την επίσκεψή του στην περιοχή βρήκε πολύ κοντά στη θάλασσα λαξευμένες στους βράχους δύο συνεχόμενες πολεμίστρες, από τις οποίες μικρός αριθμός στρατιωτών μπορούσε να ελέγξει και να εμποδίσει την είσοδο μικρών πλοιαρίων στους δύο μικρούς κολπίσκους, κυρίως του Αγίου Ιωάννη.

Η αξία δε της θέσης ήταν τόσο σημαντική, που ώθησε τους Ιταλούς να την επιλέξουν και να την αξιοποιήσουν κατά τη διάρκεια της ιταλικής κατοχής, κτίζοντας ψηλότερα ένα άλλο φυλάκιο.

Το φυλάκιο της Ιταλικής Κατοχής. Λίγο πιο κάτω διακρίνεται η Βαρδιόλα του '21

Σκοπιά (Βαρδιόλα) Κάβο Παναΐτσας

Έχει κατασκευασθεί στα ριζά του βουνού Κάστρου ή Καστροβούνι κατά τον Κρητικίδη, του βουνού που βρίσκεται πάνω από το χωριό Κοντακαίικα. Η θέση επιλέχτηκε για να παρακολουθεί τα πλοία που έπλεαν από βόρειο δυτικά και βόρεια ανατολικά, το παραθαλάσσιο μονοπάτι Καρλοβάσου – Βαθέος και το φυσικό λιμανάκι του Αγίου Νικολάου.

Η σκοπιά, είναι σχεδόν παρεμφερή με εκείνη του Αγίου Ιωάννου του Ελεήμονος και έχει διασωθεί μέχρι σήμερα θαμμένη σχεδόν από τα χώματα, που τη μισοσκέπασαν κατά τη διαπλάτυνση του δρόμου, λόγω υψομετρικής διαφοράς. 

Στον ημικυλινδρικό  θόλο υπάρχουν φθορές, οι οποίες αυξάνονται μέρα με την μέρα, λόγω της πλήρους εγκατάλειψης και των κραδασμών των διερχόμενων οχημάτων. Η σκοπιά έχει μικρά ανοίγματα στις γωνίες των μικρών πλευρών του ορθογώνιου κτίσματος.

Η σκοπιά βρίσκεται σχεδόν θαμμένη από τα χώματα, που τη μισοσκέπασαν κατά τη διαπλάτυνση του δρόμου

Κλείνοντας την ομιλία του ο κ. Μεϊμάρης σημείωσε: «Θα αναφερθώ στην περιγραφή μιας άλλης βαρδιόλας από τη Ζάκυνθο, για να τονίσω τις μεταξύ ομοιότητες και τον σεβασμό που πρέπει να αποδίδουμε σήμερα στα ιστορικά αυτά μνημεία. Ο Ντίνος Κονόμος, στο βιβλίο του «Ζάκυνθος γράφει για το εκκλησάκι του αγίου Χαραλάμπη του Κολέβρη, κοντά στον ερειπωμένο Άγιο Κωνσταντίνο. Μας παραπέμπει σε ένα άρθρο του Γεωργίου Τσακόπουλου «Παλαιά Ζάκυνθος» που δημοσίευσε η εφημερίδα Ελπίς το 1922 στο οποίο αναφέρει ότι ανακάλυψε «μία βίγλαν, μίαν σκοπιάν από τα στενά παραθυράκια της οποίας ο Φράγκος σκοπός εστόχευε ανήσυχος. Το κτίσμα τούτο, με την αψιδωτή σκεπή, τη χαμηλή πόρτα και τις δυο πολεμίστρες σε κάθε πλευρά του, στέκεται αχάλαγο… εποπτεύοντας ολοένα μάταια το ανοιχτό πέλαγος. Τελειώνοντας γράφει: «Ας το σεβαστούμε όλοι στην ερημική του γαλήνη».

Η αμυντική στρατηγική της Σάμου

Με τη συμμετοχή της στην Ελληνική Επανάσταση, η Σάμος έλαβε μέτρα για την αναμενόμενη τούρκικη επίθεση, εφαρμόζοντας -μεταξύ άλλων- στρατηγική αμυντική, στην οποία – εκτός από τα παραθαλάσσια φυλάκια- συγκαταλέγονταν η θαλάσσια φρουρά και το σύστημα του οπτικού τηλεγράφου.

Οι θαλάσσιες φρουρές αποτελούνταν από εξοπλισμένα πλοία για θαλάσσιες περιπολίες πέριξ του νησιού, τα οποία παρακολουθούσαν τις κινήσεις του εχθρικού στόλου με σκοπό να ενημερώνουν εγκαίρως τις επίγειες δυνάμεις. Καταργήθηκε ως πολυέξοδη τον Σεπτέμβριο του 1821 και αντικαταστάθηκε με μισθωτούς φύλακες των στενών, οι οποίοι φυλάγαν τα οχυρώματα την ημέρα, ενώ το βράδυ τη φύλαξή τους αναλάμβαναν εκ περιτροπής κάτοικοι των γύρω χωριών.

Το σύστημα του οπτικού τηλεγράφου το είχαν εγκαταστήσει σε αγναντερά ψηλώματα, στις κορφές του Κέρκη, του Καρβούνη και του Μπρινιά, όπου έκτισαν παρατηρητήρια (βίγλες), τις οποίες επάνδρωσαν με εκπαιδευμένο προσωπικό, που εναλλάσσονταν σε βάρδιες και χειρίζονταν είδος οπτικού τηλεγράφου για να εξαγγέλλουν την εμφάνιση του εχθρού. Χρησιμοποιούσαν είδος φρυκτωριών, μέσω των οποίων τη νύχτα με λάμψη φωτιάς ή πυρσών και την ημέρα με τον καπνό της φωτιάς ή σημαίες, έστελναν τα ανάλογα μηνύματα μέσω διαδοχικών ενδιάμεσων σταθμών, από ύψωμα σε ύψωμα, στο κέντρο διοίκησης και αποφάσεων.

Aπό το βιβλίο "1821, Σάμος και Επανάσταση"