Το έθιμο της πασχαλινής λιτανείας στο Καρλόβασι

Στο έθιμο της πασχαλινής λιτανείας την Τρίτη του Πάσχα, στο Καρλόβασι, αναφέρεται ο Μανόλης Βαρβούνης, καθηγητής Λαογραφίας και πρόεδρος του τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας του ΔΠΘ, στο βιβλίο «Καρλόβασι Σάμου. Ένα νησιώτικο, εμπορικό και βιομηχανικό κέντρο στο ανατολικό Αιγαίο», που εκδόθηκε από τον τότε δήμο Καρλοβάσου και τα ΓΑΚ αρχεία του νομού Σάμου.

«Tην Τρίτη του Πάσχα , τη νέα Tρίτη όπως συνήθως ονομάζεται, ο μητροπολίτης ιερουργεί στο μητροπολιτικό ναό Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Νέο Καρλόβασι. Μετά το τέλος της πασχαλινής λειτουργίας οι ιερείς και οι πιστοί με τα λάβαρα στα χέρια και τις εικόνες της ανάστασης πορεύονται στο ναό της Οσίας Ματρώνης, όπου παραλαμβάνουν τους εκεί ιερείς και πιστούς με τις εικόνες και τα λάβαρα της ενορίας τους. Ακολούθως το ίδιο γίνεται με την ενορία του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου και όλοι μαζί κατευθύνονται στην πλατεία Καρλοβάσου, όπου αναπέμπεται δέηση και τελείται η ύψωση των εικόνων, οπότε και ψάλλονται τα απόστιχα της λειτουργίας της Αναστάσεως και το μεγάλο προκείμενο «Τις Θεός», στη διάρκεια του οποίου σηκώνουν ψηλά τα εικονίσματα που κρατούν. Ακολουθεί ομιλία του μητροπολίτη και κατόπιν όλοι επιστρέφουν στις ενορίες τους για την απόλυση.

Σε παλαιά φωτογραφία χρονολογούμενη στο διάστημα 1895-1905 απεικονίζεται η περιφορά των εικόνων την Τρίτη του Πάσχα έξω από το ηγεμονικό μέγαρο στο Νέο Καρλόβασι. Πλήθος κόσμου πλαισιώνει τους ιερείς, με άμφια και ευαγγέλια και τους λαϊκούς που κρατούν τα εικονίσματα. Έτσι, η εθιμοταξία της λιτανείας απεικονίζεται με παραστατικότητα, στην παλαιότερη ίσως εικονική μαρτυρία που διαθέτουμε για το υπό εξέταση έθιμο, τα τέλη του 19^ου ή στις αρχές του 20^ου αιώνα. Σύμφωνα με τις πληροφορίες παλαιότερων εθνογραφικών καταγραφών, ανάλογες λιτανείες υπήρχαν παλαιότερα και στα χωριά Άμπελος, Βουρλιώτες, Πυθαγόρειο αλλά και στο Μεσαίο Καρλόβασι, ενώ στον οικισμό του Παλαιού Καρλοβάσου γίνεται μια μικρή δέηση στην πλατεία, ενώ η υπόλοιπη ακολουθία ψάλλεται μέσα στο ναό. Πρόκειται λοιπόν για ένα έθιμο με ευρύτερη διάδοση που τώρα έχει πλέον περιορισθεί στο Καρλόβασι και σε δύο χωριά της ευρύτερης περιοχής του.

Η Λιτανεία της Τρίτης του Πάσχα εντάσσεται στο πλαίσιο μιας σειράς πασχαλινών λιτανειών , που είναι διαδομένες σε ολόκληρο τον ορθόδοξο κόσμο, ιδίως δε στις διάφορες ελληνικές αγροτικές κυρίως περιοχές. Στην ίδια τη Σάμο, στα υπόλοιπα χωριά της, έχουμε παρόμοιες λιτανείες κατά την Κυριακή του Πάσχα, μετά τον Εσπερινό της Αγάπης. Αλλά και σε άλλους ελληνικούς τόπους έχουμε παρόμοια έθιμα: ο Γεώργιος Μέγας, στο κλασσικό βιβλίο για τις ελληνικές γιορτές παρατηρεί ότι η Δευτέρα του Πάσχα (Ασπροδευτέρα η Νια Δευτέρα) και η Τρίτη του Πάσχα (Ασπροτρίτη η Νιότριτο) είναι συνέχεια της Λαμπρής και ότι με τις πασχαλινές λιτανείες των ημερών αυτών και η φύση «καινουργιώνεται» αρχίζοντας και πάλι τον πανάρχαιο κύκλο της φθοράς και της ζωής, του θανάτου και της Ανάστασης, της σποράς και της βλάστησης».

Μάλιστα, όπως αναφέρει ο Μανώλης Βαρβούνης, οι πασχαλινές λιτανείες που γίνονται σε διάφορα σημεία της πατρίδας μας, οι συμμετέχοντας με τα εικονίσματα του ναού, τα οποία συχνά παίρνουν μετά από σχετικό εθιμικό εκκλησιαστικό πλειστηριασμό, περιφέρονται σε αγρούς και τελούν δεήσεις από ξωκκλήσι σε ξωκκλήσι διαγράφοντας κύκλο περί το χωριό και αγιάζοντας το φυσικό περιβάλλον. Στην περίπτωση του Καρλοβάσου η λιτανεία έχει περιορισθεί μέσα στον αστικό δομημένο χώρο, έχει απωλέσει τον ευγονικό και γονιμοποιητικό χαρακτήρα της, έχει αποκτήσει κοινωνική λειτουργικότητα και έχει πλέον εκκοσμικευθεί, στα πλαίσια μιας αστικής προσαρμογής παλαιών εθίμων που πριν αφορούν τη γονιμότητα, τώρα όμως άπτονται κυρίως της κοινωνικότητας. Η λιτανεία γίνεται μέσα στον οικισμό, κινείται κυκλικά στους διαδρόμους του και οριοθετείται από τους ενοριακούς ναούς ή τα παρεκκλήσια του. Εδώ είναι ο αστικός οικιστικός χώρος που πρέπει να καθεγιαστεί και ο οποίος φιλοξενεί τη λιτανευτική πομπή.

«Θα μπορούσε να υποστηριχθεί η καταγωγή της λιτανείας του Καρλοβάσου από την Πάτμο, απ’ όπου μπορεί να μεταφυτεύθηκε στη δυτική Σάμο. Είναι γνωστές οι στενές και πολυεπίπεδες σχέσεις της Σάμου με την Πάτμο, και ιδίως με τη Μονή του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, αφού μάλιστα στην ευρύτερη περιοχή του Καρλοβάσου βρίσκονταν ένα μεγάλο και ακμαίο πατμιακό μετόχι, η Αγία Τριάδα της Καστανιάς. Άλλωστε η περιοχή της δυτικής και νοτιοδυτικής Σάμου, υπήρξε κατά τον 18^ο και τον 19^ο αιώνα τόπος εγκατάστασης και δράσης επιφανών αγιορειτών Κολλυβάδων, οι οποίοι κινήθηκαν μεταξύ του Αγίου Όρους και της Πάτμου με ενδιάμεσους σταθμούς στη Σάμο και την Ικαρία. Γύρω από τους ανθρώπους αυτούς δημιουργήθηκε ένα ολόκληρο πνευματικό κίνημα που συνδέεται άμεσα και με πολλά στοιχεία της  παραδοσιακής θρησκευτικής συμπεριφοράς του λαού της Σάμου».